ЖЫРОВІЦКАЕ ЕВАНГЕЛЛЕ

Алесь Суша

ЖЫРОВІЦКАЕ ЕВАНГЕЛЛЕ

Помнік кніжнай культуры і

святыня беларускай зямлі

Уступ

                                          

      Кніжная спадчына мае выключную каштоўнасць у беларускай культуры. Яна багатая і разнастайная, здольная рэпрэзентаваць розныя этапы айчыннай гісторыі, найлепшыя дасягненні інтэлектуальнай і духоўнай культуры, усю стракатасць мастацкіх стыляў і тэхнік, шматмоўныя і поліканфесійныя традыцыі нашага народа.

      Нездарма пераважная большасць вядомых культурных дзеячаў даўняй Беларусі звязана з кнігай. Так, Ефрасіння Полацкая, асветніца, заснавальніца праваслаўных манастыроў у старажытным Полацку, якая стала адной з першых усходнеславянскіх святых, асабіста займалася перапісваннем кніг. Кірыла Тураўскі, якога лічаць найярчэйшым пісьменнікам Старажытнай Русі, застаўся вядомым для наступных пакаленняў дзякуючы багатай творчай спадчыне, зафіксаванай на старонках многіх рукапісных і друкаваных кніг. Найбольш вядомым прадстаўніком эпохі Адраджэння ў Беларусі з’яўляецца, безумоўна, Францыск Скарына  – беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар, які зрабіў друкаванае слова даступным для ўсяго грамадства, «людзей паспалітых». Урэшце фактычна ўсе прадстаўнікі «новага беларускага Адраджэння» пачатку ХХ ст. – Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч, Максім Гарэцкі, браты Іван і Антон Луцкевічы, Вацлаў Ластоўскі, Цішка Гартны, Алесь Гарун і многія іншыя – нязменна асацыююцца з кнігай.

      Асаблівую каштоўнасць маюць старажытныя беларускія рукапісы, бо кожны з іх вызначаецца непаўторным абліччам, адметным зместам і мастацкай аздобай. У рукапісных помніках можна назіраць сінтэз ведаў, назапашаных за ўсю гісторыю чалавечай цывілізацыі, сінтэз выяўленчага і дэкаратыўнаўжытковага мастацтваў, сінтэз найбольш дасканалых і складаны тэхналогій і тэхнік, урэшце сінтэз традыцый і каштоўнасцей нашага народа. Разам гэтыя творы пісьменства ўтвараюць багатую і разнастайную рукапісную спадчыну Беларусі.

      Пры гэтым, трэба прызнаць, рукапісныя помнікі беларускага паходжання дагэтуль дрэнна вывучаны. Пра іх сістэматычнае і грунтоўнае апісанне, шматаспектны аналіз, паслядоўную алічбоўку і стварэнне электронных калекцый ці бібліятэк беларускіх рукапісаў гаворка пакуль зусім не ідзе. Не здзейснены нават паслядоўны і комплексны ўлік гэтых помнікаў, не створаны каталогі беларускіх рукапісных кніг, якія цяпер захоўваюцца ў кнігасховішчах Беларусі, Вялікабрытаніі, Германіі, ЗША, Латвіі, Літвы, Польшчы, Расіі, Чэхіі, Швецыі, Украіны і інш. Найбольш удалай, хаця і зусім небездакорнай, спробай ліку і каталагізацыі беларускіх рукапісаў XI–XVIII стст. з’яўляецца створаны амаль стагоддзе таму назад каталог Вацлава Ластоўскага «Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі»1 . У ім рукапісныя помнікі складаюць больш за палову ад агульнай колькасці апісаных кніг: 470 з 874. Аднак, на жаль, дадзенае выданне прадстаўляе зусім

Жыровіцкі манастыр. Гравюра паводле малюнка Напалеона Орды. 1865 г.

                Жировичский монастырь. Гравюра по рисунку Наполеона Орды. 1865 г.

              The Žyrovičy monastery. The engraving after Napoleon Orda’s drawing of 1865

невялікую частку беларускіх рукапісаў (толькі напісаныя кірылічным шрыфтам) і ўжо вельмі састарэла, патрабуе дапаўнення і шматлікіх карэкціровак, але нічога лепшага за апошнія сто гадоў так і не з’явілася.

      Сярод абагульняючых прац варта назваць найперш «Палату кнігапісную» Міколы Нікалаева , якую аднак толькі ўмоўна можна назваць айчынным даследаваннем. Справа ў тым, што хаця яна і напісаная ўраджэнцам Беларусі, але ж з’яўляецца вынікам яго працы ў Расійскай нацыянальнай бібліятэцы і ўзнікла на падставе кандыдацкай дысертацыі, абароненай у тады яшчэ Ленінградскім дзяржаўным інстытуце культуры. Самі ж беларусы на радзіме дагэтуль не стварылі грунтоўных і сістэматычных даследаванняў сваёй рукапіснай кніжнасці, што выклікае жаль і заклапочанасць.

      У сувязі з гэтым вялікую ролю мае назапашванне традыцый у асэнсаванні беларускай рукапіснай кнігі: аналіз пісьменства асобных эпох, вывучэнне дзейнасці розных скрыпторыяў і кнігазбораў, апісанне асобных, найбольш важных і прадстаўнічых рукапісных помнікаў. Некаторыя дасягненні ў гэтым кірунку ўжо маюцца, хаця мы знаходзімся толькі на пачатковай стадыі гэтай працы. Нават найбольш каштоўныя рукапісныя кнігі ў Беларусі вельмі слаба даследаваны, авеяны міфамі і неправеранымі меркаваннямі. Урэшце іх нельга пабачыць у краіне, а многіх з іх нават не кранала рука айчынных даследчыкаў.

      Адным з самых вядомых, надзвычай важным і цікавым рукапісным помнікам у Беларусі з’яўляецца так званае Жыровіцкае, ці Сапегаўскае Евангелле XVI ст. Кнігу з поўным правам можна назваць адной з самых слаўных святыняў беларускай зямлі. Пры гэтым яна ж застаецца на дзіва вельмі дрэнна вывучанай, што стварыла глебу для шматлікіх памылак і недакладнасцей, якія паўтараюцца і перапісваюцца з адной публікацыі ў іншую.

      Навуковых жа публікацый пра Жыровіцкае Евангелле лічаныя адзінкі. Упершыню яна магла стаць аб’ектам даследавання, магчыма, яшчэ ў пачатку ХІХ ст., калі на яе, як сведчаць ускосныя крыніцы, звярнуў сваю ўвагу вядомы айчынны славіст Міхал Баброўскі. Аднак ніякіх дакументальных сведчанняў яго працы з рукапісам мы не маем. Першыя вядомыя сёння факты пра навуковую працу з кніжным помнікам звязаны з асобай выкладчыка Літоўскай (Жыровіцкай) духоўнай семінарыі, а пазней епіскапа Паўла Дабрахотава. У Архіве Санкт-Пецярбургскага інстытута гісторыі Расійскай акадэміі навук (СПбІГ РАН) нам удалося адшукаць перапісаныя ім укладныя запісы са старонак Жыровіцкага Евангелля. Услед за П. Дабрахотавым на Жыровіцкае Евангелле звярнулі сваю ўвагу археографы і архівісты Віленскай навучальнай акругі, якія ўпершыню апублікавалі тэкст дарчага запісу Льва Сапегі ў шостым томе «Археографического сборника документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси».

      Найбольш дакладнае, хаця і не пазбаўленае памылак, апісанне рукапісу зроблена Флавіянам Дабранскім у 1882 г.5 Спатрэбілася яшчэ каля стагоддзя, каб Жыровіцкім Евангеллем зацікавіліся беларускія даследчыкі. Ужо ў наш час мастацкую аздобу на падставе асабістага знаёмства з рукапісам прааналізаваў доктар мастацтвазнаўства Віктар Шматаў. Аўтографы і ўкладныя запісы на старонках кнігі звярнулі на

                          Тураўскае Евангелле ХІ ст. – самая старажытная рукапісная

                            кніга беларускага паходжання, БУЛАН, F19–1

                            Туровское Евангелие ХІ в. – самая древняя рукописная книга

                           белорусского происхождения, БВЛАН, F19–1

            The Turaŭ Gospels of the 11th century – the most ancient handwritten book of Belarusian

                  origin, the Wroblewski Library of the Lithuanian Academy of Sciences, F19–1.

сябе ўвагу старшыні праўлення ЗАТ «Трыоль» Васіля Мазурына, які працаваў над выкананнем копіі Евангелля для Жыровіцкага манастыра.

      Асобныя аспекты гісторыі Жыровіцкага Евангелля закраналі ў сваіх працах кнігазнаўцы доктар філалагічных навук Мікола Нікалаеў (Расія)8 і доктар філалогіі Надзежда Марозава (Літва). Як і  ў  выпадку з многімі іншымі айчыннымі помнікамі, якія сёння знаходзяцца за мяжой, іх даследаванне працягваецца ў значнай меры дзякуючы цікавасці да сваіх збораў супрацоўнікаў арганізацый-захавальніц. Гэтую традыцыю ўслед за Флавіянам Дабранскім і Аляксандрам Мілавідавым (якія працавалі ў Віленскай публічнай бібліятэцы)10 працягваюць спецыялісты Бібліятэкі імя Урублеўскіх Літоўскай акадэміі навук (БУЛАН) Рыма Цыцэнене11 і інш.            Немагчымым з’яўляецца вывучэнне Жыровіцкага Евангелля без знаёмства з крыніцазнаўчымі публікацыямі па гісторыі самога Жыровіцкага манастыра і яго кніжнасць. Сярод яшчэ не названых аўтараў хацелася б асобна звярнуць увагу на даследаванні Платона Жуковіча, Аляксандра Асіповіча-Асіпчыка, Васіля Афанасіка, ігуменні Гаўрыілы (Глухавай), протадыякана Паўла Бубнова.

       На вялікі жаль, у пераважнай большасці названых публікацый назапасілася безліч памылковых і не пацверджаных фактамі заяў, высноў, сцверджанняў, якія дзесяцігоддзямі пераносяцца з адной публікацыі ў

«Дзесятаглаў» Мацея Дзясятага (Вільня-Супрасль, 1502–1507). Бібліятэка РАН, 24.4.28          «Десятоглав» Матфея Десятого (Вильна-Супрасль, 1502–1507). Библиотека РАН, 24.4.28

              “The Dziasiatahlaŭ” after Matfej “the Tenth” (Vilna-Suprasl, 1502–1507).

        The Library of the Russian Academy of Sciences, 24.4.28

Слуцкае Евангелле. Рукапіс XVI ст.

                   Мінскае епархіяльнае ўпраўленне Беларускай Праваслаўнай Царквы

         Слуцкое Евангелие. Рукопись XVI в.

 Минское епархиальное управление Белорусской Православной Церкви

                 The Sluck Gospels. The manuscript of the 16th century.

                          The Minsk Eparchial Department of the Belarusian Orthodox Church

іншую. Асабліва вялікая колькасць памылак тычыцца адной з галоўных святыняў манастыра – Жыровіцкага Евангелля: пра час і месца стварэння рукапісу, пра першых уладальнікаў, пра яго шлях у Жыровічы, нават пра яго памеры і мастацкую аздобу. Каб разабрацца ў дадзеным пытанні большасці даследчыкаў не хапала не толькі грунтоўнага вывучэння крыніц, але і знаёмства з рукапісам «ужывую».

          Апошнім часам назіраецца ўзрастанне цікавасці да Жыровіцкага Евангелля ў асяроддзі беларускіх даследчыкаў, што зразумела з улікам натуральнай неабходнасці вывучэння ўласнага мінулага пасля некалькіх стагоддзяў захаплення замежнымі ўзорамі. З аднаго боку, у беларускім грамадстве саспела разуменне каштоўнасці помнікаў айчыннай культуры, здольнасць бачыць прыгожае, дасканалае і годнае ў выніках працы нашых продкаў. Пра гэта даводзіцца казаць, бо на працягу многіх дзесяцігоддзяў і нават некалькіх апошніх стагоддзяў беларуская культура разглядалася як другасная ў параўнанні з «вялікімі» суседнімі культурамі, а сама беларуская зямля – як перыферыя тых ці іншых культурных працэсаў. Сёння нарэшце да саміх беларусаў прыйшло ўсведамленне, што і наша культура здольная была нараджаць і нараджала вартыя ўвагі культурныя каштоўнасці сусветнага ўзроўню: не лепшыя за ўсе іншыя, але і не горшыя.

         З другога боку, у сучаснай Беларусі сфарміравалася даволі моцная ўласная навуковая школа і  дастатковая крытычная маса даследчыкаў, якія займаюцца вывучэннем гісторыі культуры ў шырокім сэнсе: мовазнаўцаў, літаратуразнаўцаў, мастацтвазнаўцаў, гісторыкаў, культуролагаў, рэлігіязнаўцаў, педагогаў, філосафаў і інш. Гэта дазваляе забяспечыць глыбокі і шматаспектны аналіз культурных помнікаў з розных бакоў і ў розных кантэкстах.

          Пры ўсім гэтым трэба прызнаць, што вялікая колькасць каштоўных артэфактаў нашага мінулага ўсё яшчэ застаецца слаба ці амаль ніяк не даследаванай. Сярод іх – Жыровіцкае Евангелле: на многія пытанні, звязаныя з гэтым старажытным рукапісам, мы дагэтуль не маем адказу.

         Святкаванне ў 2020 г. юбілейных дат, звязаных з цудоўным з’яўленнем Жыровіцкага абраза Багародзіцы і заснаваннем Жыровіцкага манастыра, стварыла дадатковы імпульс для больш глыбокага вывучэння мінулага манастыра і яго святыняў. Дадзенае даследаванне з’яўляецца спробай асэнсавання Жыровіцкага Евангелля як помніка кніжнай культуры, які набыў шырокую славу і з поўным правам можа лічыцца адной са святыняў беларускай зямлі.

                        З’яўленне Евангелля

Рукапісная кніжнасць

         Выключная роля кнігі ў развіцці беларускага грамадства замацавана шматвекавымі традыцыямі кніжнай культуры. У манастырскіх скрыпторыях Беларусі кнігі перапісваліся з найдаўнейшых часоў – яшчэ з ХІ–ХІІ стст. Сярод найбольш ранніх айчынных рукапісаў варта згадаць Тураўскае Евангелле ХІ ст.18 і Полацкае Евангелле канца ХІІ – пачатку ХІІІ ст.19 Кірылічныя ж кнігі, ранейшыя за ХІ ст., усходнеславянскі

Першае друкаванае Евангелле-тэтр на царкоўнаславянскай мове (Тыргавіштэ: друкарня      Макарыя, 1512). Нацыянальная бібліятэка Балгарыі імя Кірыла і Мяфодзія, РЦ.512.1а

 Первое печатное Евангелие-тетр на церковнославянском языке (Тырговиште: типография     Макария, 1512). Национальная библиотека Болгарии им. Кирилла и Мефодия, РЦ.512.1а

The first printed Four Gospels in the Church Slavonic language (Târgoviște: the printing house

        of Macarius, 1512). The SS. Cyril and Methodius National Library of Bulgaria, РЦ.512.1а

свет не ведае. Першапачаткова цэнтрамі кніжнасці былі манастыры, епіскапскія і мітрапалічая кафедры, а таксама княжацкія канцылярыі20 .

         Няпросты гістарычны шлях Беларусі вызначыў характар кніжнай культуры нашых продкаў. Напрыклад, вядома, што на беларускіх землях здаўна пражывала вялікая колькасць прадстаўнікоў розных этнасаў і нацыянальнасцей. У выніку ў Беларусі была створана надзвычай багатая і разнастайная кніжная спадчына. Кнігі тут пісалі на самых розных мовах – беларускай, царкоўнаславянскай, рускай, польскай, нямецкай, французскай, лацінскай, італьянскай, а таксама іўрыце, ідыш і іншых мовах. Што характэрна, рукапісныя помнікі на беларускай мове пісаліся ў розных графічных сістэмах і пры дапамозе розных алфавітаў. Сёння ў айчынных бібліятэках можна знайсці апрача вялікай колькасці беларускамоўных рукапісаў, запісаных кірыліцай, нямала дакументаў, напісаных лацінскім шрыфтам і нават арабскім алфавітам (вялікую цікавасць маюць рукапісныя кітабы – свяшчэнныя кнігі беларускіх татараў, якія пісаліся па-беларуску і па-польску арабскім пісьмом21).

         Другой рысай старабеларускай кніжнасці быў яе поліканфесійны характар. Гэта значыць, што на беларускіх землях адначасова жылі і нават плённа ўзаемадзейнічалі прадстаўнікі розных веравызнанняў – праваслаўныя, католікі, уніяты, пратэстанты, стараверы, іўдзеі, мусульмане… Усе яны мелі сваю пісьмовасць, стваралі кніжныя помнікі. Прычым кнігапісанне кожнай з гэтых канфесій не развівалася ізалявана ад іншых: усе яны існавалі разам, уплывалі і ўзаемна дапаўнялі адзін аднаго. У выніку гэтага ўзаемаўплыву і ўзаемадзеяння і нарадзілася багацейшая рукапісная кніжнасць Беларусі, якая ў далейшым паўплывала і на характар беларускага кнігадрукавання.

         Да XVII ст. большасць твораў мастацкай літаратуры і навуковых прац таксама пісалася і пашыралася ў рукапісным выглядзе. Па рукапісных кнігах вучыліся шкаляры і студэнты. Уручную перапісваліся замежныя працы і рабіліся іх пераклады. Вялікі пласт рукапіснай кніжнасці складаюць канспекты лекцый, прачытаных выкладчыкамі розных навучальных устаноў і ўважліва занатаваных студэнтамі і шкалярамі. Падобнымі да іх былі і рукапісы многіх вучоных, некаторыя з якіх у далейшым выходзілі ў друкаваным выглядзе.

         І ўсё ж найбольшую колькасць складалі рукапісныя кнігі, якія ўзніклі ў царкоўным асяроддзі і  прызначаліся для ўжывання ў храмах, манастырах, духоўных навучальных установах22. Фактычна ў кожным царкоўным асяродку павінен быў прысутнічаць пэўны набор патрэбных кніг. Сярод іх – шматлікія Евангеллі, Пролагі, Служэбнікі, зборнікі слоў, павучанняў, казанняў, жыццяў святых і інш. Разнастайнасць гэтых помнікаў сведчыць пра багацце духоўнага жыцця даўняй Беларусі, пра поліканфесійнасць беларускай культуры.

         Пераважная большасць кніг рэлігійнага зместу, створаных на беларускіх землях у XVI ст., пісалася на царкоўнаславянскай мове кірылічным шрыфтам і была цесна звязана з праваслаўнай традыцыяй. Пры гэтым паступова павялічвалася колькасць рукапісаў, з аднаго боку, на старабеларускай мове, а з іншага – польска- і лацінамоўных кніг. Што важна, старабеларуская мова фактычна лучыла ўсе хрысціянскія канфесіі – усе яны ў большай ці меншай ступені ў XVI ст. карысталіся гэтай моваю. Старабеларуская

               Першая старонка рукапіснага апракаснага Евангелля пачатку XVI ст.

                          Нацыянальная бібліятэка Беларусі, 096/4237

              Первая страница рукописного апракосного Евангелия начала XVI в.

                         Национальная библиотека Беларуси, 096/4237

           The first page of the handwritten Aprakos Gospels of the early 16th century.

                        The National Library of Belarus, 096/4237

мова актыўна пашыралася і па-за хрысціянскімі асяродкамі: яна трапіла ў справаводства і богаслужэнне беларускіх татараў-мусульман, з’явіліся пераклады на яе з габрэйскай мовы23 .

          Да таго ж, нягледзячы на некаторыя адрозненні паміж цэрквамі, нярэдка адбывалася «міграцыя» рукапісаў з аднаго царкоўнага асяроддзя ў іншае. Так, прадстаўнікі адной царквы маглі карыстацца рэлігійнымі кнігамі (часам нават богаслужбовымі кнігамі), падрыхтаванымі прадстаўнікамі іншай канфесіі. Прынамсі ўсе яны цудоўна ведалі і вывучалі рэлігійную літаратуру адзін аднаго.

         Сярод рэлігійнай літаратуры важнейшае месца займала «кніга кніг» – Біблія. Звычайна, кнігі Бібліі перапісваліся асобна: адны – часцей (як Евангелле, Псалтыр, Апостал), а другія – радзей (у залежнасці ад іх запатрабаванасці).

         У пачатку XVI ст. адбывалася вельмі важная падзея – спроба сабраць у адной рукапіснай кнізе ўсе часткі Бібліі ў перакладзе на царкоўнаславянскую мову. Спачатку такая спроба мела месца ў Вялікім Ноўгарадзе. Там па замове мясцовага архіепіскапа Генадзія ў канцы XV ст. была складзена так званая Генадзіеўская Біблія24 . Трошкі пазней – у пачатку XVI ст. – поўны збор біблейскіх кніг быў створаны і ў Вялікім Княстве Літоўскім (ВКЛ). Гэту працу распачалі ў Вільні ў скрыпторыі, што дзейнічаў пры двары беларуска-літоўскага праваслаўнага мітрапаліта. Найбольш вядомым майстрам-кнігапісцам, які працаваў над стварэннем гэтага зводу, быў каліграф Мацей Дзясяты. У яго гонар названы біблейскі спіс завецца «Дзесятаглавам» Мацвея Дзясятага.

          У часы жыцця і дзейнасці беларускага першадрукара Францыска Скарыны (каля 1490 – каля 1551) адбылося істотнае пашырэнне рукапіснай справы ў ВКЛ – гэта быў час уздыму беларускай культуры, звязаны з актыўным сацыяльна-эканамічным развіццём краіны. Да нашых дзён захавалася каля 40 дакладна датаваных рукапісных кодэксаў канца XV – сярэдзіны XVI ст., напісаных мясцовымі пісцамі, у якіх змешчаны звесткі пра месца іх напісання. З гэтых звестак відавочна, што кнігі ў тыя гады перапісваліся па ўсёй тэрыторыі Беларусі.

         Апрача традыцыйных манастырскіх скрыпторыяў, дзе кнігі рыхтаваліся з даўніх часоў (найбуйнейшыя з іх былі ў Вільні, Полацку, Смаленску, Супраслі, Жыровічах), а таксама скрыпторыяў сталічнай канцылярыі і майстэрняў пры епіскапскіх кафедрах рукапісная справа ў XVI ст. атрымала вялікае пашырэнне ў большасці буйных гарадоў Беларусі (Полацк, Наваградак, Пінск, Брэст, Слуцк, Мінск, Кобрын і інш.26), а таксама ў некаторых буйных шляхецкіх рэзідэнцыях. Па замове ці нават уласнымі сіламі асобных мяшчан былі перапісаны многія кнігі, у тым ліку і біблейскія.

         Пры гэтым перапісчыкі з асаблівай павагай ставіліся да кананічных тэкстаў. Скажэнне іх зместу падчас перапісвання ўспрымалася як грэх і ерась, святатацтва. У выніку пры перапісванні часам нават капіраваліся асобныя запісы на старых кнігах, якія не мелі дачынення да арыгінальных тэкстаў, але з’явіліся пазней у працэсе бытавання кніг.

         Рукапісныя кнігі вельмі часта звяртаюць на сябе ўвагу дзякуючы сваёй мастацкай аздобе, якая павінна была адлюстраваць змест, зрабіць яго, з аднаго боку, больш даступным і зразумелым, а з іншага –

           Вучыцельнае Евангелле, выпушчанае Іванам Фёдаравым i Пятром Мсціслаўцам

              (Заблудаў, 1569). Расійская нацыянальная бібліятэка, 1.1.19а

   Учительное Евангелие, выпущенное Иваном Федоровым и Петром Мстиславцем

             (Заблудов, 1569). Российская национальная библиотека, 1.1.19а

         The Didactic Gospels published by Ivan Fyodorov and Piotr Mscislaviec

            (Zabludaŭ, 1569). The National Library of Russia, 1.1.19а

канцоўкі рукапісаў дагэтуль здзіўляюць і прыемна ўражваюць ўсіх, хто іх бачыць.

         Эстэтычныя функцыі выконваў і сам тэкст рукапісаў: вялікае значэнне мела яго размяшчэнне на старонцы, спалучэнне з іншымі элементамі кнігі. Так, напрыклад, заключныя фрагменты тэксту нярэдка запісваліся з паступовым скарачэннем даўжыні радка і набывалі выгляд трохвугольнікаў. 

          У час іх стварэння рукапісныя кнігі мелі найперш ужытковае значэнне і выкарыстоўваліся для пэўных практычных мэт. Сёння ж створаныя нашымі продкамі творы пісьменства сваю ўжытковую функцыю збольшага страцілі, але набылі вялікую каштоўнасць як помнікі культуры і з’яўляюцца нашым нацыянальным багаццем.

Напрастольнае Евангелле

          У іерархіі хрысціянскага пісьменства і ў набажэнстве хрысціян у Беларусі (і ва ўсім хрысціянскім свеце) вядучае становішча займала Евангелле27. Гэта найважнейшая для хрысціян кніга, якая захоўвалася і чыталася ў кожным храме і манастыры, карысталася найбольшым аўтарытэтам, паколькі пераказвала звесткі пра зямное жыццё і вучэнне Ісуса Хрыста.

          Як вядома, беларускае кнігапісанне пачалося ў ХІ ст. менавіта з евангельскіх тэкстаў. Сярод найбольш ранніх мясцовых кніжных помнікаў можна згадаць Тураўскае, Полацкія, Аршанскае, Друцкае, Лаўрышаўскае Евангеллі, якія датуюцца ХІ–XV стст. На працягу наступных стагоддзяў Евангелле працягвала заставацца найбольш запатрабаванай кнігай у царкоўным ужытку, якая шматразова перапісвалася ў розных скрыпторыях і захоўвалася ў большасці храмавых і манастырскіх бібліятэк.

         Евангелле можна смела лічыць адной з найбольш запатрабаваных кніг ва ўжытку праваслаўных храмаў у ВКЛ у XVI ст. Гэта пацвярджаецца аналізам захаваных да нашых дзён кірылічных кніг на тэрыторыі Беларусі і Украіны: у іх ліку Евангелле з’яўляецца найбольш распаўсюджаным у параўнанні з іншымі царкоўнымі кнігамі28. Аналіз калекцый Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі пацвярджае падобную выснову.

         На нашых землях існавалі некалькі тыпаў Евангельскіх кніг: апракас, тэтр і вучыцельнае Евангелле. Найбольш архаічным было апракаснае Евангелле – адна з варыяцый Тыднёвага або Богаслужбовага Евангелля. У заходняй традыцыі яно атрымала найменне евангеліярыя. Тэкст у ім не складаецца з  прывычных сучаснаму чытачу чатырох асобных твораў (Евангелляў), напісаных евангелістамі пра жыццё Хрыста, а арганізаваны каляндарна, згодна з тыднёвымі царкоўнымі чытаннямі, пачынаючы са Святога (Велікоднага) тыдня. Многія даследчыкі лічаць, што менавіта кароткі апракас быў першай кнігай, перакладзенай на славянскую мову29 .

         Другой па часе распаўсюджання формай Евангелля з’яўляецца тэтр, або Чацвераевангелле. Якраз у XV–XVI стст. апракасныя Евангеллі канчаткова саступілі свае пазіцыі і былі выцеснены тэтрамі. Новая

                                   Евангелле Васіля Цяпінскага (Цяпіна?, 1570-я).

                                   Архангельскі абласны краязнаўчы музей, КП 3531

                                   Евангелие Василия Тяпинского (Тяпино?, 1570-е).

                                  Архангельский областной краеведческий музей, КП 3531

                                  The Gospels of Vasil Ciapinski (Ciapina?, 1570s).

                                The Arkhangelsk Regional Museum of Local Lore, КП 3531

Евангелле Пятра Мсціслаўца (Вільня, 1575).

 Нацыянальная бібліятэка Беларусі, 12Рк28533К

   Евангелие Петра Мстиславца (Вильна, 1575).

     Национальная библиотека Беларуси, 12Рк28533К

        The Gospels of Piotr Mscislaviec (Vilna, 1575).

          The National Library of Belarus, 12Рк28533К

форма стала больш універсальнай: яе было зручней выкарыстоўваць як у храмах падчас набажэнства, так і ў пазалітургічнай практыцы, напрыклад, пры хатнім чытанні Евангелля.

         Адным з прыкладаў старажытных беларускіх евангельскіх кніг менавіта гэтага тыпу з’яўляецца Жыровіцкае Евангелле. Як і ўсе старажытныя рукапісы, яно не мае тытульнага аркуша. Няма ў канцы рукапісу і так званага калафона з выходнымі звесткамі, у якіх можна было б таксама прачытаць назву кнігі. Аднак любы патэнцыйны чытач гэтай кнігі мінулых часоў з лёгкасцю б ідэнтыфікаваў яе жанравую прыналежнасць.

         Паспрабуем прааналізаваць, што сабою ўяўляе Жыровіцкае Евангелле ў змястоўным плане. Рукапіс мае наступны змест:

         • Малітва ў пачатку Евангелля (арк. 1 адв.);

         • Прадмова да Евангелляў (арк. 2.);

         • Змест Евангелля паводле Мацвея (арк. 3 адв.);

         • Прадмова Феафілакта, архіепіскапа балгарскага, да Евангелля паводле Мацвея (арк. 6);

         • Евангелле паводле Мацвея (арк. 11);

         • Змест Евангелля паводле Марка (арк. 109);

         • Прадмова да Евангелля паводле Марка (арк. 111 адв.);

         • Евангелле паводле Марка (арк. 115);

         • Змест Евангелля паводле Лукі (арк. 180);

         • Прадмова да Евангелля паводле Лукі (арк. 183);

         • Евангелле паводле Лукі (арк. 186);

         • Змест Евангелля паводле Яна (арк. 290 адв.);

         • Прадмова да Евангелля паводле Яна (арк. 291 адв.);

         • Евангелле паводле Яна (арк. 298);

         • Зборнік 12 месяцам (табліцы чытання евангельскіх тэкстаў).

         Змест кнігі традыцыйны, усталяваны канонамі і практыкай свайго часу. Асноўная частка тэксту – гэта самі чатыры Евангеллі. З адносна новых элементаў можна звярнуць увагу на прадмовы архіепіскапа балгарскага Феафілакта да асобных Евангелляў. Першапачаткова яны былі складзены на грэчаскай мове ў XI ст. і з XIV ст. пачалі з’яўляцца ў складзе славянскіх Евангелляў на царкоўнаславянскай мове30. Прыблізна з XV – пачатку XVI ст. яны фактычна сталі звычайнай часткай усходнеславянскіх Чацвераевангелляў.

         У канцы рукапісу маецца так званы літургічны апарат – табліцы чытання евангельскіх тэкстаў у адпаведнасці з календаром царкоўных свят. Гэты каляндар праходзіў доўгі шлях складання32, але на момант напісання Жыровіцкага Евангелля ўжо фактычна склаўся ў даволі пэўнай форме.      

         Мяркуючы па памерах, характары пісьма і аздобе кнігі, яна выкарыстоўвалася ў царкве ў якасці напрастольнага Евангелля. Падобная кніга была абавязковым атрыбутам кожнага храма, без якога немагчымым было правядзенне набажэнства.

         Трэба сказаць, што Жыровіцкі рукапіс з’явіўся на самым апагеі рукапіснай кніжнасці на беларускіх землях. Сярод іншага, менавіта ў гэты час была створаная вялікая колькасць рукапісных Евангелляў,

Жыровіцкае Евангелле захоўваецца сёння ў выглядзе камплекта

                    асобных аркушаў, не сшытых у адзін кніжны блок

                  Жировичское Евангелие хранится сегодня в виде комплекта

                 отдельных листов, не сшитых в один книжный блок

                   The Žyrovičy Gospels is preserved as a set of separate sheets,

            not bound into one book block

прызначаных для правядзення набажэнства ў праваслаўных храмах. Справа ў тым, што пры выключнай запатрабаванасці Евангелля да сярэдзіны XVI ст. усё яшчэ не выйшла ніводнага айчыннага выдання гэтай кнігі.

         Як вядома, Ф. Скарына ў Празе выдаў большасць (а па некаторых здагадках амаль усе) кніг Старога Запавету Бібліі. Кнігі Новага Запавету ён друкаваў ужо ў віленскі перыяд сваёй дзейнасці. Апошнім яго выданнем стаў Апостал 1525 г., які ўключаў большасць кніг Новага Запавету – апрача чатырох Евангелляў і Апакаліпсіса Яна Багаслова. Верагодна, беларускі асветнік улічыў, што незадоўга перад тым – у 1512 г. – манах Макарый ужо выдаў кнігі царкоўнаславянскага Евангелля ў Валахіі. І ўсё ж валашскае выданне было для нашых продкаў амаль не даступным і невядомым.  

         Да сярэдзіны XVI ст. у Беларусі працягвалася эпоха дамінавання рукапісных Евангелляў, а першае праваслаўнае выданне Евангелля пабачыла свет на нашых землях даволі позна.

         Гэта адбылося дзякуючы працы ўсходнеславянскіх друкароў Івана Фёдарава i Пятра Мсціслаўца. Асталяваўшыся ў мястэчку Заблудаў, яны выпусцілі ў 1569 г. Вучыцельнае Евангелле – зборнік павучанняў i тлумачэнняў евангельскіх тэкстаў, куды былі ўключаны розныя творы візантыйскай, балгарскай, старажытнарускай пісьменнасці, у тым ліку «Слова на Узнясенне» Кірылы Тураўскага. Што характэрна, Заблудаўская друкарня пачала сваю працу менавіта з выпуску Евангелля. Гэта можа сведчыць пра выключную запатрабаванасць падобнай кнігі. У далейшым заблудаўскае выданне капіравалася і перавыдавалася іншымі айчыннымі друкарнямі (В. Гарабурда, Мамонічы, Еўеўскае і Магілёўскае праваслаўныя брацтвы, Віленская і Супрасльская базыльянскія друкарні).

         Вялікі ўплыў на рост цікавасці да тэкстаў Евангелля зрабіла пашырэнне ў ВКЛ ідэй Рэфармацыі. Пратэстанты надавалі выключную ўвагу выданню тэкстаў Бібліі, а асабліва – Евангелляў. У 1560–1590-х гг. Евангелле (самастойна ці разам з іншымі біблейскімі кнігамі) шматразова выдавалася на польскай мове самымі рознымі айчыннымі друкарнямі – у Берасці, Лоску, Нясвіжы, Вільні33. Першае кірылічнае выданне Евангелля ў рэфармацыйным асяроддзі з’явілася дзякуючы тытанічнай працы Васіля Цяпінскага, які ў 1570-х гг. выдаў сваё знакамітае Евангелле з аўтарскай прадмовай. Што цікава, тэкст Евангелля друкаваўся паралельна на царкоўнаславянскай і старабеларускай мовах. Дадзеная публікацыя не была завершана, пра што сам выдавец паведамляе ў прадмове: «Евангелия писаня святого Матфея и святого Марка и початок Луки есть в тои убогои моеи друкарни от мене им выдруковано».

          У прывычнай нам форме праваслаўнае Чацвераевангелле, або Евангелле-тэтр, упершыню было апублікавана ў ВКЛ Пятром Мсціслаўцам. Кніга выйшла ў 1575 г. у Вільні і адразу стала ўзорам для перайманняў і капіравання. На яе ў далейшым раўняліся і арыентаваліся не толькі наступныя выдаўцы, але і перапісчыкі, якія стваралі рукапісныя кнігі34. Заўважым, што дзейнасць вельмі слаўнай і пладавітай у далейшым друкарні Мамонічаў пачалася менавіта з выпуску Евангелля.

         Неабходна дадаць, што на той час ужо існавалі і замежныя выданні Евангелля на царкоўнаславянскай мове, які друкаваліся на Балканах (у Тырговіштэ, Руяне, Сібіу, Бялградзе, Брашаве, Мркшынай Цркве), а таксама ў ананімнай Маскоўскай друкарні. Аднак яны былі амаль невядомымі ў Беларусі і колькі-небудзь заўважнага ўплыву на мясцовую традыцыю не аказалі.   

         Такім чынам, у сярэдзіне XVI ст. Евангелле заставалася адной з найбольш запатрабаваных, а, можа, і самай запатрабаванай кнігай у ВКЛ і гэтую патрэбу яшчэ не паспела задаволіць новая тэхналогія кнігадрукавання. У сувязі з гэтым узнікненне такіх кніг, як рукапіснае Жыровіцкае Евангелле, было

             Вадзяны знак «Дзік» паперы,

              на якой напісана Жыровіцкае Евангелле (1550-я)

                Водяной знак «Кабан» бумаги,

                 на которой написано Жировичское Евангелие (1550-е)

          The “Boar” watermark of the paper,

                 on which the Žyrovičy Gospels was written (1550s)

чаканым і неабходным здзяйсненнем найперш у практычных мэтах – для забеспячэння царкоўнай практыкі.

         Нельга, аднак, выключаць і іншых мэтаў стварэння Евангелля, якое мае выключныя эстэтычныя якасці. Магчыма, яно было выканана на замову нейкай уплывовай або вельмі заможнай асобы ў якасці падарунка ці ахвяравання для храма (або манастыра). Справа ў тым, што менавіта такім шляхам рукапісныя, а пазней і друкаваныя Евангеллі часта траплялі ў той ці іншы храм. Асабліва гэта тычыцца прыгожа аздобленых рукапісаў.

         Мова Жыровіцкага Евангелля царкоўнаславянская. Гэта выглядае абсалютна заканамерным, бо кніга стваралася як напрастольнае Евангелле для праваслаўнага храма. А набажэнства ў праваслаўных цэрквах і манастырах на той час адбывалася толькі на царкоўнаславянскай мове.

         Паводле сведчанняў стваральніка першага грунтоўнага апісання Жыровіцкага Евангелля Ф. Дабранскага, мова большасці рукапісных біблейскіх кніг, якія звозіліся з беларускіх цэркваў і манастыроў у Віленскую публічную бібліятэку, захавала асаблівасці старажытнай балгарскай, але і прыняла «формы беларускага дыялекту»35 і ўяўляе сабою нешта сярэдняе. Хаця ён жа адразу адзначыў, што «пераклад Евангелля і іншых новазапаветных кніг мала зазнаў гэты ўплыў мясцовага дыялекту; у ім больш балгарскіх формаў мовы у ім больш аднастайнасці, чым у іншых кнігах»36 .

         Трэба аднак заўважыць, што пад уплывам ідэй Рэфармацыі як раз у сярэдзіне XVI ст. у ВКЛ пачалі ўзнікаць пераклады кніг Святога Пісання на жывыя размоўныя мовы, а найперш – на старабеларускую і  польскую37. Можна згадаць хаця б выданні Васіля Цяпінскага, Сымона Буднага, Берасцейскую і  Нясвіжскую Бібліі, а таксама іншыя пераклады. Яшчэ Францыск Скарына праявіў сябе наватарам у перакладзе і адаптацыі царкоўнаславянскіх тэкстаў да нормаў тагачаснай беларускай мовы (гэта тычыцца таксама цытаваных ім фрагментаў Евангелля38). І ўсё ж для праваслаўнага асяроддзя падобныя ініцыятывы былі спрэчнымі. Так, напрыклад, вядома, што магчымасць беларускага перакладу і выдання Вучыцельнага Евангелля разглядаў Рыгор Хадкевіч, які запрасіў для працы ў Заблудаў Івана Фёдарава і Пятра Мсціслаўца. Аднак магната насцярожыла магчымасць дапусціць пры перакладзе вялікую колькасць памылак. У выніку заблудаўскае Вучыцельнае Евангелле выйшла ў 1569 г. на царкоўнаславянскай мове.

         Асаблівасці мовы рукапісных помнікаў могуць шмат распавесці пра іх паходжанне і прызначэнне. Як засведчыў яшчэ акадэмік Ізмаіл Сразнеўскі, нават у самых ранніх пісьмовых помніках на Русі ўжывалася не чыстая царкоўнаславянская мова, а змяшаная з асаблівасцямі народнага вымаўлення – і нават не аднаго, а некалькіх розных39. Гэта можна бачыць на прыкладзе шматлікіх рукапісных Евангелляў, у тым ліку і Жыровіцкага, у якім мы бачым шэраг моўных адрозненняў і асаблівасцей.

         Дакладнае паходжанне разглядаемага рукапісу па моўным крытэрыі вызначыць вельмі складана, бо цяжка аддзяліць асаблівасці мовы пратографа, з якога рабілася копія Евангелля, ад індывідуальных моўных рысаў перапісчыка, якія таксама праявіліся ў тэксце кнігі. Можна толькі з вялікай доляй верагоднасці

            Аправа Евангелля (Вільня: друкарня Мамонічаў, 1600) з Быценскага манастыра.

Дошкі абцягнутыя чырвоным аксамітам з металічнымі накладкамі. Царкоўнаархеалагічны   

                                     музей Мінскай духоўнай семінарыі ў Жыровічах

Оклад Евангелия (Вильна: типография Мамоничей, 1600) из Бытенского монастыря.

               Доски обтянуты красным бархатом с металлическими накладками. Церковно-  

                       археологический музей Минской духовной семинарии в Жировичах

                  The cover of the Gospels (Vilna: the Mamoničs’ printing house, 1600)

                                                      from the Bycień monastery.

               The boards are covered with red velvet and decorated with metal onlays.          

The Church-Archeological Museum of the Minsk Theological Seminary in Žyrovičy

звязваць рукапіс з беларускімі землямі ВКЛ. Пра гэта сведчыць наяўнасць такіх рыс, зацвярдзенне р, аканне, цеканне. Больш падрабязны аналіз мовы дадзенага спісу змешчаны ў артыкуле Ірыны Будзько.

         Галоўнай асаблівасцю мовы Жыровіцкага Евангелля з’яўляецца яе архаічнасць. На гэта звярнуў увагу Ф. Дабранскі, які наогул палічыў рукапіс перапісаным у XV ст. з яшчэ больш старажытнага спісу40. У сувязі з гэтым можна меркаваць, што пратограф, з якога перапісваўся рукапіс у XVI ст., меў ранняе паходжанне.

Увасабленне кніжнага помніка

         На вялікі жаль, грунтоўнага даследавання, прысвечанага Жыровіцкаму Евангеллю, дагэтуль не існуе. А ў навукова-папулярных публікацыях назапасілася багата недакладнасцей, якія паўтараюцца і перапісваюцца з адной працы ў другую. Мала хто нават з ліку даследчыкаў уяўляе, як у рэчаіснасці выглядала і выглядае Жыровіцкае Евангелле ў нашы дні.

         Кожны, хто пабачыў бы сёння гэты слаўны кніжны помнік, вельмі б здзівіўся. Большасці яно падаецца вялікай і цяжкай кнігай, якая стаць за шклом у музеі ці на паліцы ў бібліятэцы. Аднак у рэчаіснасці гэта не зусім так. Пасля апошняй рэстаўрацыі Жыровіцкае Евангелле не збіралася ў адзін кніжны блок, не прашывалася і не перапляталася ў старую ці новую аправу. Сёння яно візуальна нават не нагадвае кнігу, а захоўваецца ў выглядзе стосу папак, складзеных у вялікую скрыню. У большасці з гэтых папак знаходзіцца сшытак з чатырох складзеных папалам, але не змацаваных разам аркушаў. У сувязі з гэтым даволі складанай задачай з’яўляецца рэканструкцыя першапачатковага выгляду помніка.

         Вядома, што напачатку Жыровіцкае Евангелле мела форму кодэкса: тэкст і ілюстрацыі размяшчаліся на прашытых разам аркушах паперы вялікага фармату (in-folio), якія былі заціснуты паміж драўлянымі дошкамі аправы. У адным з першых вядомых апісанняў Евангелля было заўважана, што на адной з дошак яшчэ заставаліся сляды акоўкі і малінавага аксаміту41 .

         Адразу трэба заўважыць, што да нашага часу ад арыгінальнага пераплёту не захавалася ні аксаміту, ні акоўкі, ні нават дошак. Таму пра арыгінальную мастацкую аздобу мы можам казаць толькі гіпатэтычна. Вядома, што чырвоны і малінавы аксаміт даволі часта выкарыстоўваўся для аздобы пераплётаў напрастольных Евангелляў у Беларусі ў XV–XVII стст. Пры гэтым паверх аксаміту звычайна мацаваліся металічныя (медныя, пазалочаныя, пасрэбраныя) накладкі (змяшчалі вобразы евангелістаў, іх сімвалаў з тэтраморфу, распяцця, Багародзіцы, зорак), а таксама жукавіны і нарожнікі. Усе гэтыя элементы выконвалі не толькі ўтылітарную (ахоўную) функцыю, як і эстэтычную: з аднаго боку, яны трывала мацавалі аксаміт на дошках аправы і ахоўвалі яго ад працірання ды пашкоджанняў, а з іншага боку, стваралі адчуванне выключнай урачыстасці і багацця дзякуючы бляску металу на дарагой тканіне, мастацкім вобразам, выгравіраваным на накладных элементах.

         Нешта падобнае, верагодна, мелася і на Жыровіцкім Евангеллі. Дадатковымі сведчаннямі таму з’яўляюцца вопісы манастырскай маёмасці. Яны адзначаюць, што ўсе напрастольныя Евангеллі, якія меліся

Прыклад пашкоджанай аправы рукапіснага Евангелля (1671 г.). Дошкі абцягнутыя чырвоным    аксамітам са слядамі металічных накладак. Нацыянальная бібліятэка Беларусі, 096/4204К

     Пример поврежденного оклада рукописного Евангелия (1671 г.). Доски обтянуты красным бархатом со следами металлических накладок. Национальная библиотека Беларуси, 096/4204К

An example of damaged cover of the handwritten Gospels (1671). The boards are covered with red velvet

                         with traces of metal onlays. The National Library of Belarus, 096/4204К

ва Успенскім саборы, мелі прыгожыя аправы: срэбныя (паводле вопісаў 1684, 1735, 1785, 1800, 1814  гг.) і заможныя (у вопісе 1731 г.)42 .

         Прыклады падобным чынам аздобленых Евангелляў захаваліся да нашых дзён. Больш таго, па нашых суб’ектыўных ацэнках, менавіта такія аправы былі найбольш пашыранымі на беларускіх землях у XVI ст. У якасці прыклада можна згадаць напрастольнае Евангелле (выданне Віленскай друкарні Мамонічаў 1600 г.), якое паходзіць з суседняга з Жыровічамі Быценскага манастыра, а сёння захоўваецца ў царкоўнаархеалагічным музеі Мінскай духоўнай семінарыі ў Жыровічах. Падобныя аправы з дошак, абцягнутых чырвоным ці малінавым аксамітам, з металічнымі накладкамі і зашчапкамі з’яўляюцца вельмі пашыраным тыпам сярод айчынных рукапісных і друкаваных Евангелляў XVI–XVII стст., якія сёння можна бачыць у фондах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. Гэта ж тычыцца і многіх айчынных рукапісных Евангелляў XV–XVII стст., якія сёння захоўваюцца па-за межамі Беларусі.

          Вялікае значэнне для вывучэння Жыровіцкага Евангелля мае правільнае вызначэнне часу яго стварэння. У навуковай і папулярнай літаратуры існуе мноства меркаванняў на гэты конт. Аднак большасць з іх з’яўляецца перапісваннем першапачаткова выказаных даследчыкамі поглядаў, якія пры праверцы аказаліся памылковымі.

         Першыя даследчыкі датавалі рукапіс XV ст. Яшчэ П. Дабрахотаў недзе ў 1840-х гг., калі бачыў Евангелле ў Жыровічах, зрабіў выснову, што яно перапісана «ўстаўным пісьмом XV ст.»43 Падобнага меркавання прытрымліваўся і Ф. Дабранскі, які адзначыў характэрныя асаблівасці почырку і напісання, уласцівыя больш раннім рукапісам. На яго думку, некаторыя моўныя рысы, манера напісання асобных літар (м, ч, з), буйны почырк («у найвышэйшай ступені правільны і прыгожы ўстаў») дазваляюць сцвярджаць, што ён быў перапісаны ў XV ст. з яшчэ больш ранняга рукапісу44. Падобнае датаванне (XV ст.) можна бачыць і ў большасці сучасных прац.

         Можна адзначыць цікавы факт, што ў адной з ранніх публікацый, дзе згадваецца Жыровіцкае Евангелле, быў правільна вызначаны час стварэння рукапісу – XVI ст. 46 Ніякай аргументацыі для такога датавання аднак прыведзена не было. Урэшце сама гэта публікацыя прайшла амаль незаўважанай для наступных даследчыкаў рукапісу. У сувязі з гэтым пазнейшыя працы, якія абапіраліся на архаізм мовы рукапісу і датавалі яго XV ст., выглядалі больш пераканаўчымі.

         Толькі ў некаторых сучасных даследаваннях зрэдку выказвацца меркаванне пра напісанне Жыровіцкага Евангелля ў XVI ст. Пры гэтым іх аўтары, звычайна, не падмацоўваюць сваё бачанне хоць якой-небудзь аргументацыяй або карыстаюцца недакладнай (напрыклад, стварэннем Евангелля на замову канцлера Льва Сапегі (1557–1633)). Урэшце існуе і гібрыдны, ці пашыраны, варыянт датавання: канец XV – пачатак XVI ст.

          Паставіць кропку ў шматгадовых спрэчках наконт даты паўстання рукапісу дазваляюць сучасныя даследаванні паперы, выкарыстанай для яго вытворчасці. Усе старонкі Евангелля маюць добра бачныя

     Аршанскае Евангелле. Рукапіс ХІІІ ст. Мініяцюра з выявай евангеліста Лукі.

          Нацыянальная бібліятэка Украіны імя У. Вярнадскага, ф. 301, № 555п

     Оршанское Евангелие. Рукопись ХІІІ в. Миниатюра с изображением евангелиста

      Луки. Национальная библиотека Украины имени В. Вернадского, ф. 301, № 555п

  The Orša Gospels. The manuscript of the 13th century. The miniature with the image

         of Luke the Apostle. The Vernadsky National Library of Ukraine, f. 301, № 555п

вадзяныя знакі, якія цудоўна вядомы кнігазнаўцам і архівістам, што вывучаюць кніжнасць XV–XVII стст. На ўсіх аркушах зафіксаваны некалькі варыянтаў вадзянога знака «Дзік», якім маркіравалі паперу ў вельмі дакладна акрэсленым храналагічным перыядзе: паміж 1550 і 1558 гг.

         З улікам таго, што звычайна папера доўга не ляжала пасля яе вырабу і аператыўна накіроўвалася на вытворчыя мэты, то можна меркаваць, што Евангелле было створана ў 1550–1560-х гг. (але ніяк не ў XV ст.). Падобныя высновы падмацоўвае таксама аналіз мастацкай аздобы рукапісу (пра гэта ніжэй).  

         У складзе Жыровіцкага Евангелля маецца аркуш іншага паходжання, які мае філігрань з выявай рыбы ў коле. Гэты аркуш знаходзіцца ў самым пачатку рукапісу і выконвае засцерагальную функцыю. Ён мае асобную нумарацыю ў цэнтральнай частцы верхняга поля (у той час як астатнія аркушы пранумараваныя іншым атрамантам і іншым почыркам у правай верхняй частцы аркушаў), а таму можна казаць, што мае адрознае ад астатніх паходжанне. Верагодна, ён быў далучаны да рукапісу пазней.

         Больш уважлівы аналіз дадзенага аркуша паказаў, што ён мае іншыя філіграні – «Рыба ў коле», якія можна бачыць у рукапісах 1620 г.50 На гэтай падставе можна зрабіць выснову, што Жыровіцкае Евангелле магло быць нанова пераплецена ці дапоўнена дадзеным аркушам на працягу наступных некалькіх гадоў. Тым больш, што менавіта гэты перыяд (1610–1620–я гг.) характарызуецца актыўным ростам і ўмацаваннем манастыра, атрыманнем ім шматлікіх дароў, у тым ліку кніжных. Магчыма, у гэты ж час з’явіліся і больш спрыяльныя ўмовы для таго, каб зрабіць для кнігі новую каштоўную і прыгожую аправу. Дадзены аркуш мог быць выкарыстаны як засцерагальны ці пераплётны, каб прымацаваць кніжны блок да аправы.

         Агульны аб’ём рукапісу (у сённяшнім стане) складае 406 аркушаў. Трэба адзначыць, што ва ўсіх ранейшых публікацыях указаны недакладны аб’ём рукапісу – 404 аркушы. Менавіта такія звесткі былі прыведзены ў першым яго апісанні, зробленым Ф. Дабранскім яшчэ ў 1882 г.51 У далейшым гэтыя звесткі без ніякай праверкі капіраваліся і перапісваліся з адной працы ў іншую.

          Справа ў тым, што пры напісанні рукапісу нумарацыя аркушаў ці старонак не ажыццяўлялася. Былі пранумараваны толькі сшыткі (кірылічныя сігнатуры 52 сшыткаў). Верагодна, ужо калі рукапіс знаходзіўся ў Віленскай публічнай бібліятэцы, яго аркушы перанумаравалі чорным атрамантам у верхнім правым куце на ліцавым баку кожнага аркуша. Пры гэтым у фаліяцыі былі зроблены пропускі: засталіся не ўлічанымі пачатковы аркуш і чацвёрты аркуш другога сшытка (следаваў за 10-м нумараваным аркушам). Такім чынам, акрамя 404 пранумараваных аркушаў у рукапісе маюцца яшчэ два не пранумараваныя.

                            Абсыпанне фарбаў (найперш блакітнай) і золата

                             на застаўцы Жыровіцкага Евангелля (арк. 298)

                        Осыпание красок (прежде всего голубой) и золота

                            на заставке Жировичского Евангелия (л. 298)

                          Crumbling of paints (mostly the blue one) and gold

                             on the headpiece of the Žyrovičy Gospels (fol. 298)

         Першапачатковы аб’ём Жыровіцкага Евангелля мог быць некалькі большым. Кустодаў у рукапісе няма, таму адсутнасць некаторых аркушаў дапамагае ўстанавіць аналіз сігнатур, якія былі прастаўлены яшчэ пры напісанні кнігі. На ніжнім знешнім полі першай старонкі кожнага (акрамя першага) сшытка маюцца кірылічныя сігнатуры пад цітламі ад «В» (2) да «НВ» (52). Яны напісаныя тым жа атрамантам і почыркам, што і тэкст Евангелля, таму можна меркаваць, што яны з’явіліся адначасова з напісаннем рукапісу (як гэта звычайна і адбывалася). Кірылічныя сігнатуры ўказваюць на пачатак новага сшытка.

         Кожны сшытак меў цотную і, звычайна, аднолькавую колькасць аркушаў, таму адсутнасць хаця  б аднаго з іх адразу становіцца заўважнай. Можна меркаваць, што напачатку рукапіс складаўся з 50 васьміаркушных і 2 чатырохаркушных сшыткаў (408 аркушаў). Тры аркушы, верагодна, былі страчаны. Прычым гэта магло адбыцца як выпадкова, так і наўмысна, бо яны былі чыстымі або выконвалі тэхнічныя функцыі мацавання да аправы. Так, першы з іх знаходзіўся ў самым пачатку і выконваў ахоўную функцыю, а таксама мог выкарыстоўвацца пры мацаванні да пераплёту (у першым сшытку засталіся толькі сем аркушаў ад арыгінальнага складу). Другі знаходзіўся перад Евангеллем паводле Лукі, верагодна, павінен быў размяшчацца пасля аркуша 184 паводле пазнейшай фаліяцыі (трэці аркуш 24-га сшытка). Яшчэ адзін мог знаходзіцца ў канцы апошняга сшытка (дзе засталіся толькі тры аркушы) і, як і першы, мацаваўся да аправы. Некалькі пазней да рукапісу ў яго пачатковай частцы быў далучаны яшчэ адзін аркуш (з філігранню «Рыба ў коле»). Такім чынам, змена аб’ёму рукапісу можа выглядаць у выглядзе наступнай матэматычнай формулы: 408–3+1=406. На жаль, мы не можам сказаць, што ўсе аркушы знаходзяцца на сваіх месцах, але пра гэта будзе сказана ніжэй.

         Аркушы маюць памер каля 210 х 312 мм, які можа некалькі адрознівацца ў залежнасці ад стану захавання канкрэтных аркушаў. Мяркуем, што такія памеры аркушаў былі не першапачатковымі. Верагодна, мела месца іх падраўноўванне ці абрэзка пры вырабе новай аправы.

         Магчыма, напачатку кніжны блок меў залаты абрэз. Звесткі пра яго сляды ёсць у апісанні рукапісу, якое зрабіў у 1882 г. Ф. Дабранскі.

         Жыровіцкае Евангелле перапісана вельмі прыгожым буйным шрыфтам, які прынята называць каліграфічным уставам. Ён лічыцца найбольш старажытнай формай пісьма ўсходніх славян, якая прайшла доўгі шлях эвалюцыі ад ранніх рукапісных кніг ХІ ст. да XVI ст., калі яна паўстала ў адносна завершанай форме. Сярод асаблівасцей пісьма Жыровіцкага Евангелля можна назваць наступныя:

Абсыпанне блакітнай і некаторых іншых фарбаў можна бачыць на мініяцюрах

          яшчэ ў самых старажытных рукапісах. Астрамірава Евангелле (Ноўгарад,

            1056–1057 гг.). Расійская нацыянальная бібліятэка, F.п.I.5

      Осыпание голубой и некоторых других красок можно наблюдать еще на

       миниатюрах древнейших рукописей. Остромирово Евангелие (Новгород,

           1056–1057 гг.). Российская национальная библиотека, F.п.I.5

 Crumbling of blue and some other paints can be observed on miniatures of ancient manuscripts.

       The Ostromir Gospels (Novgorod, 1056–1057). The National Library of Russia, F.п.I.5

     • вялікі памер літар пры іх выцягнутых па вертыкалі прапорцыях (характэрна для XV–XVI стст.);

     • архаічнае выкарыстанне ѫ, ѧ, ы, ъ і некаторых іншых літар паводле правілаў

        царкоўнаславянскай мовы (сведчыць пра перапісванне тэксту з больш ранняга пратографа);

     • паменшаная верхняя частка літар в, ж, к, ѫ, ѧ, звужаныя літары д, р (дадзенае асаблівасць   

        характэрная для рукапісаў з другой паловы ХІІІ ст. і пазнейшых);

     • ужыванне як шырокага, так і вузкага о;

     • з’яўленне нахілу перакладзіны ў літарах и, н, ю;

     • звужэнне ніжніх вынасных элементаў літар р, у, х, ц, щ, якія апускаюцца ніжэй лінейкі радка;

     • закругленне перамычкі ў літары м, якая апускаецца цэнтральнай часткай ніжэй лінейкі радка;

     • адсутнасць вялікіх літар у сказах (ва ўстаўным пісьме кірылічных рукапісаў гэта з’ява пачала

        пашырацца з другой паловы XVI ст.);

    • невялікая колькасць вынасных літар;

    • сіметрычнае напісанне цітлаў з аднолькавымі па памерах і арыентацыі (уніз) канчаткамі;

  • кропкі ў тэксце напісаныя ў сярэдзіне радка, у кінаварных загалоўках – у ніжняй частцы радка, а коскі – ніжэй сярэдзіны ці ў самым нізе радка.

         Большасць з названых асаблівасцей характэрныя як раз для так званага позняга ўставу, які палеографы бачаць у рукапісах XVI ст.54 Такім чынам, вывучэнне характару пісьма дазваляе нам пацвердзіць датаванне Жыровіцкага Евангелля сярэдзінай XVI ст., а таксама пагадзіцца з выказанай раней думкай, што пратограф рукапісу быў значна ранейшым.

         У цэлым тэкст Евангелля выглядае ўрачыста, пісьмо вельмі прафесійнае і дасканалае, памылкі і выпраўленні амаль адсутнічаюць. Можна ўпэўнена казаць, што перапісваннем кнігі займаўся спрактыкаваны пісец высокага ўзроўню, які перад тым не адзін год займаўся кнігапісаннем. Верагодна, гэту працу выканалі пісары (дзякі) вялікакняскай (як стацыянарная ўстанова склалася яшчэ пры князю Казіміру Ягайлавічу) ці мітрапаліцкай канцылярыі. Хаця нельга выключаць, што яе мог ажыццявіць пісар, наняты на службу адным з заможных феадалаў, бо такая практыка таксама існавала.

         Тэкст на кожным аркушы запісаны ў адзін слупок, які звычайна змяшчае 18 радкоў. За кошт вялікага памеру літар вялікім атрымаўся таксама і сам рукапіс. Для параўнання, у вядомым Слуцкім Евангеллі, якое было створана таксама ў XVI ст., той жа аб’ём тэксту быў перапісаны на 32 сшытках з васьмі аркушаў у кожным.

         Для пісьма тэксту Евангелля выкарыстаны карычневы (цёмна-бардовы) атрамант. Найбольш важныя элементы вылучаны пры дапамозе яркай чырвонай (кінавары) і блакітнай (лазуры) фарбаў. Кінавар’ю запісваліся загалоўкі, пачатковыя літары абзацаў, кірылічныя нумары ў спісах глаў, скарочаныя абазначэнні назваў Евангелляў, нумары кожнага зачала, падказкі на чытанне тэкстаў у адпаведнасці з каляндарным цыклам набажэнстваў, знакі пунктуацыі пры цытаванні слоў святых і Госпада, падсумаванні ў канцы кожнага з Евангелляў і інш. Усё гэта стварала ўрачыстае адчуванне ад знаёмства з рукапісам. Аднак трэба

                  Лаўрышаўскае Евангелле. Рукапіс ХІІІ–XIV стст.

                     Бібліятэка князёў Чартарыйскіх, cod. 2097 IV Rkps

                Лавришевское Евангелие. Рукопись ХІІІ–XIV вв.

                   Библиотека князей Чарторыйских, cod. 2097 IV Rkps

                       The Laŭryšava Gospels. The manuscript of the 13th–14th centuries.

                        The Princes Czartoryski Library, cod. 2097 IV Rkps

прызнаць, што падобны падыход быў даволі звычайным для таго часу і сустракаўся ў большасці царкоўных рукапісных кніг XV–XVIII стст.

         Адметнай асаблівасцю Жыровіцкага Евангелля з’яўляецца выкарыстанне для пісьма разам з карычневым атрамантам і кінавар’ю незвычайна прыгожай блакітнай фарбы. Яна зусім не страціла сваёй яркасці і насычанасці, што можа быць растлумачана яе хімічным складам. Фарба створана з выкарыстаннем мінералаў (верагодна, лазурыту57), якія ў меншай меры здольныя губляць свае якасці з часам (у адрозненні ад фарбаў на расліннай аснове).

         Блакітнай фарбай запісваліся амаль тыя ж элементы кнігі, якія патрабавалася вылучыць ў агульнага тэксту: загалоўкі, пачатковыя літары некаторых абзацаў, кірылічныя нумары ў спісах глаў, скарочаныя абазначэнні назваў Евангелля, нумары першых зачалаў кожнага Евангелля. Трэба прызнаць, што блакітная фарба выкарыстоўваецца ў Жыровіцкім Евангеллі амаль гэтак жа часта і актыўна, як і кінавар, што вельмі незвычайна. Можна заўважыць, што ёй пісаліся самыя важныя элементы кнігі.

         Незвычайнай рысай Жыровіцкага Евангелля з’яўляецца напісанне загалоўкаў двухколернай вяззю. Трэба адзначыць, што вязь – гэта прыгожая і ўрачыстая форма пісьма, у якой літары маюць большую вышыню (у дадзеным выпадку – вышыню двух радкоў) і пераплятаюцца між сабой. Мэтай падобнага дэкаратыўнага пісьма было звязаць літары радка ў непарыўны арнамент, вылучыць іх з асноўнага тэксту.

         У большасці тагачасных рукапісаў падобныя «вітыя» загалоўкі пісаліся або кінавар’ю, або золатам (адной з фарбаў). У нашым жа выпадку выкарыстана тая самая блакітная фарба, прычым адначасова з кінавар’ю ў тых жа загалоўках. Кожнай з фарбаў пісалася па некалькі літар ці нават цэлае слова, пасля чаго працяг пісаўся іншай фарбай. У выніку радок падзяляўся на тры–сем колеравых частак (першая з іх – заўсёды блакітная), якія паслядоўна змянялі адна адну. У выніку перад чытачом адкрываецца не проста інфармацыйны блок (назва раздзела), але вельмі ўрачысты дэкаратыўны элемент, які выкананы прыгожай вяззю і мае яркае каларыстычнае рашэнне.

         У падобнай друхколеравай тэхніцы (апрача вязі) зроблена яшчэ некалькі запісаў уставам: загалоўкі (арк. 1 адв., 2 адв., 6, 290 адв.), першыя ў кожным з Евангелляў адсылкі на чытанне тэкстаў у адпаведнасці з каляндарным цыклам набажэнстваў (арк. 11, 115, 186, 298) і абазначэнне першых зачалаў (арк. 115, 186, 298).

         Некаторую адметнасць мае пісьмо на першых трох старонках Евангелля паводле Яна (арк. 298–299). Першае, што кідаецца ў вочы, – гэта незвычайная пунктуацыя. Знакі ў канцы сказаў (вершаў) напісаныя не толькі асноўным карычневым атрамантам, але таксама кінавар’ю і нават прыгожай блакітнай фарбай.

         У тэксце маецца няшмат выпраўленняў. Сама па сабе практыка вычыткі і выпраўлення тэксту пасля яго перапісвання была вельмі пашыранай і нават абавязковай у буйных скрыпторыях. Гэта рабілася, каб не дапусціць пашырэння памылак у нанова перапісаных кнігах. Аднак у цэлым дадзеная кніга была перапісана вельмі прафесійна і асаблівай неабходнасці ў карэкціроўцы не мела.

         На агульным фоне вельмі вылучаецца і кідаецца ў вочы адносна вялікая колькасць правак ў пачатку Евангелля паводле Яна. Яно пачынаецца вядомай фразай: «Въ нач҇ле бѣ слово. и слово бѣ къ б҃гоу. и б҃г бѣ слово. се̏ бѣ искони къ б҃гѫ» (арк. 298). Аднаму з чытачоў падалося, што ў апошнім слове была дапушчана памылка. У выніку ён паспрабаваў выправіць дапушчальныя і пашыраныя ў старажытных рукапісах словы «къ б(о)гѫ» на іншую таксама распаўсюджаную форму «γ б҃га». Ён замяніў прыназоўнік, але канчатак назоўніка не чапаў (не мяняў ѫ на а). Пры гэтым сваё выпраўленне ён зрабіў вельмі непрыгожа і непрафесійна, груба намаляваўшы іншую літару большых памераў наверх ранейшай. У сувязі з гэтым

                                       Мастацкая аздоба рукапіснага Евангелля XVI ст.

                                        Расійская дзяржаўная бібліятэка, ф. 173-I, № 1

                             Художественное оформление рукописного Евангелия XVI в.

                                Российская государственная библиотека, ф. 173-i, № 1

              Artistic decoration of the handwritten Gospels dated back to the 16th century.

                                                 The Russian State Library, f. 173-i, № 1

нам падаецца, што дадзеныя праўкі былі выкананы не прафесійным пісцом-карэктарам ці праўшчыкам, а менавіта адным з пазнейшых чытачоў. На гэтай жа і наступнай старонках той жа, хутчэй за ўсё, чытач закрэсліў некалькі знакаў прыпынку, запісаных кінавар’ю. Прычым зноў жа зрабіў гэта не вельмі далікатна і не зусім абгрунтавана.

Мастацкая аздоба

         Яркая мастацкая аздоба Жыровіцкага Евангелля – гэта, верагодна, першая яго адметнасць, якая адразу ж кідаецца ў вочы. Прычым у візуальным суправаджэнні евангельскага тэксту мастакі ілюмінатары дадзенага рукапісу праявілі выключнае майстэрства.

         У навуковай літаратуры склалася меркаванне пра наяўнасць агульнаабавязковых прынцыпаў і падыходаў да афармлення рэлігійнай кнігі. Напрыклад, адзін з найбольш аўтарытэтных савецкіх кнігазнаўцаў Яўген Неміроўскі ў свой час выказаўся, што «аблічча гэтых кніг складвалася на працягу многіх дзесяцігоддзяў і стала амаль кананічным. Найменшае парушэнне звыклых нормаў здавалася б крамольным».

         Падобнае меркаванне ўжо раней неаднаразова ставілася пад сумнеў іншымі даследчыкамі. Кананічным было Святое Пісанне, якое вызначала ўвесь характар хрысціянскай традыцыі. У гэтай сувязі ва ўсе часы існавалі вельмі жорсткія патрабаванні да перадачы тэксту Евангелляў. Прычым гэта тычылася не толькі перапісвання арыгінальнага тэксту, але і яго перакладаў на іншыя мовы, якія імкнуліся атрымаць статус кананічных. Што ж тычыцца мастацкай аздобы евангельскіх рукапісаў і выданняў, то ніякіх абавязковых канонаў не існавала. Стылістыка афармлення кніг Бібліі ў розныя часы вызначалася мастацкімі ўплывамі канкрэтнай эпохі, рэгіянальнымі і нацыянальнымі асаблівасцямі, матэрыяльнымі і фінансавымі магчымасцямі стваральнікаў ці замоўцаў, індывідуальнымі здольнасцямі і ўпадабаннямі мастакоў, узроўнем тэхнічнага прагрэсу і інш. Хаця, бясспрэчна, трэба прызнаць, што ў кожным рэгіёне свету існавалі ўласныя традыцыі (не канон) мастацкай аздобы рукапісаў.

         Жыровіцкае Евангелле ў гэтым сэнсе з’яўляецца цудоўным пацвярджэннем сказанага вышэй. Адметнасць яго мастацкай аздобы абсалютна відавочная ў параўнанні з большасцю тагачасных рукапісных Евангелляў у ВКЛ. Паспрабуем разгледзець мастацкія асаблівасці рукапісу больш дэталёва.

         Жыровіцкае Евангелле багата ўпрыгожанае вельмі ўрачыстымі і прафесійна выкананымі чатырма мініяцюрамі, пяццю застаўкамі і дзесяццю ініцыяламі. Агульны мажорны тон у іх ствараецца выкарыстаннем яркіх фарбаў і золата.

          Самая яркая і найбольш прывабная адметнасць кнігі – мініяцюры з выявамі чатырох евангелістаў. Усе яны знаходзяцца ў традыцыйным для аналагічных рукапісаў месцы – непасрэдна перад адпаведным евангельскім тэкстам (адразу пасля прадмовы да кожнага з Евангелляў). Усе яны змешчаны на левай старонцы разгорту і займаюць усю старонку. На думку мастацтвазнаўцы В. Шматава, вобразы евангелістаў выкананы вельмі рэалістычна. Падобная ацэнка выклікае некаторыя сумневы. Бясспрэчна, мастаку-ілюстратару не было вядома, як выглядалі евангелісты, таму казаць пра падабенства і рэалістычнасць іх выявы можна даволі ўмоўна.

                     Рукапіснае Евангелле Ганны Свідэрскай Корсакавай (паўночная Беларусь,

       1530–1550-я гг.) найбольш падобнае на Жыровіцкае Евангелле паводле характару

              пісьма і стылю мастацкай аздобы. Нацыянальнай бібліятэка Беларусі, 096/4208к

                    Рукописное Евангелие Анны Свидерской Корсаковой (Северная Беларусь,

               1530–1550-е гг.) наиболее похоже на Жировичское Евангелие по характеру

                письма и стилю художественного оформления.

            Национальной библиотека Беларуси, 096/4208к

           The handwritten Gospels of Hanna Sviderska Korsakova (Northern Belarus, 1530s–1550s),

                   which strongly resembles the Žyrovičy Gospels in terms of writing character and                      artistic decoration style. The National Library of Belarus, 096/4208к

На наш погляд, на мініяцюрах прадстаўлены даволі тыповыя вобразы, якія нярэдка можна сустрэць у іншых даўніх рукапісах і на абразах. Так, параўнанне Жыровіцкага Евангелля з вядомымі ўсходнеславянскімі рукапісамі канца XV – XVI ст. дазваляе казаць пра даволі тыповыя падыходы мастака ў выкананні мініяцюр: і кампазіцыя, і колеравае рашэнне, і характар перадачы дэталяў (адзенне, архітэктура, прырода…) – усё вельмі падобнае і сведчыць пра прыналежнасць да агульнай традыцыі.

          Цэнтральнымі персанажамі мініяцюр з’яўляюцца задуменныя і адухоўленыя постаці чатырох евангелістаў і святога дыякана Прохара. Трэба прызнаць дасканаласць працы мастака, які стварыў адметныя і ў некаторай ступені індывідуальныя вобразы ўсіх чатырох евангелістаў. Кожны з іх мае непаўторныя рысы твару, у кожнага свая форма і колеры вопраткі, усе яны маюць адметную манеру пісьма біблейскага тэксту. Асабліва вылучаецца вобраз апостала Яна, які, як вядома, пісаў тэкст значна пазней іншых евангелістаў. Таму перад намі ён паўстае ў выглядзе сівабародага старца, які не піша тэкст сам, а надыктоўвае словы маладому Прохару, аднаму з першых сямі дыяканаў. Дадзены іканаграфічны тып лічыцца даволі старажытным (паходзіць з Х ст.) і традыцыйным61. Пры гэтым постаць апостала Яна створана вельмі дынамічнай і эмацыйна выразнай, яна сведчыць пра Божае натхненне яго слоў, прадстаўленае ў выглядзе промняў з неба.

           Такім чынам, названыя персанажы не з’яўляюцца рэалістычнымі вобразамі жывых людзей, гэта вобразы-сімвалы. Мяркуем, што ў дадзеным выпадку ў мастака была задача перадаць класічны і нават некалькі абагульнены вобраз спадарожнікаў Ісуса Хрыста, якія апісалі яго зямны шлях. Яны паўстаюць у сімвалічным абліччы, уздымаюцца па-над побытавай штодзённасцю. Іх постаці мала падобныя на рэальных людзей, якія штодня ходзяць вакол нас, а выглядаюць як глыбока духоўныя істоты.

         Нельга сказаць і пра рэалізм ці натуралізм пры выяўленні навакольных пабудоў і прыродных пейзажаў, у якіх не надта пазнаецца ні архітэктура, ні сапраўдныя краявіды старажытнага свету (як і  тагачаснай Беларусі). Архітэктурныя пабудовы, якія можна бачыць за плячыма Мацвея, Марка і  Лукі, называюцца яшчэ куліснымі62, бо яны ў некаторай ступені нагадваюць дэкарацыі да тэатральна сцэны пра дзейнасць евангелістаў. Падобныя выявы можна бачыць на некаторых іншых мініяцюрах ва ўсходнеславянскіх рукапісах (напрыклад, рукапісы № 1–4 з фонду 173.I «Фундаментальны збор бібліятэкі Маскоўскай духоўнай акадэміі» ў аддзеле рукапісаў Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі).

         Такім чынам, прадстаўленыя выявы нельга назваць рэалістычнымі ці натуралістычнымі. І ўсё  ж дасканала выпісаныя постаці евангелістаў Мацвея, Марка, Лукі і Яна вельмі жыццёвыя, надзеленыя індывідуальнымі рысам і псіхалагічна выразныя.

         Каля кожнага з евангелістаў можна бачыць вобразы з тэтраморфу: чатыры апакаліптычныя істоты (чалавека, ільва, быка і арла). Дадзеныя вобразы ў Бібліі з’яўляюцца ў прароцтве Эзэкііля (VI ст. да н. э.), дзе згадваецца крылатая істота з чатырма абліччамі – чалавека, ільва, быка і арла63. У Апакаліпсісе Яна Багаслова тэтраморф прадстаўлены ўжо ў вобразе асобных чатырох апакаліптычных істот, якія вартуюць чатыры куты Трона Госпада і чатыры мяжы раю. Пазней гэтыя істоты былі вытлумачаны як сімвалы чатырох евангелістаў і трапілі ў хрысціянскую іканаграфію.  

        Само выяўленне гэтых сімвалічных істот поруч з евангелістамі, як лічыцца, мае заходняе паходжанне, але яно прыжылося ў позневізантыйскім мастацтве і трапіла ў мініяцюры некаторых грэцкіх рукапісаў.

               Шарашоўскае Евангелле. Рукапіс XVI ст.

                        Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь, КН-3

                 Шерешевское Евангелие. Рукопись XVI в.

              Национальный художественный музей Республики Беларусь, КН-3

                     The Šarašova Gospels. The manuscript of the 16th century.

                        The National Art Museum of the Republic of Belarus, КН-3

Прычым першапачаткова пэўнай узаемазалежнасці ці сувязі між канкрэтнымі евангелістамі і істотамі з тэтраморфу не было і яны маглі размяшчацца ў адвольным парадку. У сучаснай іканаграфіі такая сувязь ужо сфарміравалася даволі дакладна: анёл (чалавек) асацыюецца з Мацвеем, леў – з Маркам, бык – з Лукою, а арол – з Янам.

         Аднак у Жыровіцкім Евангеллі мы бачым, што два вобразы маюць некалькі іншую асацыяцыю: Марк  – арол, Ян – леў. «Незвычайнасць» падобнай асацыяцыі ў дадзеным рукапісе заўважыў яшчэ П.  Дабрахотаў у першай палове ХІХ ст.65 Аднак такая трактоўка тэтраморфу не з’яўляецца памылковай. Яна ўзыходзіць да тлумачэнняў святога пакутніка Ірынея Ліёнскага66 .

         Што цікава, аналагічную інтэрпрэтацыю (як і ў Жыровіцкім Евангеллі) можна бачыць у першых айчынных друкаваных Евангеллях, прычым як праваслаўных, так і ўніяцкіх. У якасці прыкладу можна згадаць знакамітае Евангелле 1575 г., надрукаванае Пятром Мсціслаўцам у віленскай друкарні Мамонічаў. Яно мае чатыры вельмі прыгожыя маньерыстычныя гравюры з выявамі евангелістаў, якія, як і ў Жыровіцкім Евангеллі, знаходзяцца перад тэкстам адпаведных евангельскіх кніг на левай старонцы разгорту. У ім, як і ў віленскім Евангеллі 1600 г. з друкарні Мамонічаў, інтэрпрэтацыя тэтраморфу аналагічная той, якую мы бачым у Жыровіцкім Евангеллі: Марк – арол, Ян – леў. Такім чынам, можна казаць, што ў беларускай кніжнасці XVI ст. існавала даволі пэўная традыцыя іканаграфіі вобразаў евангелістаў у спалучэнні з істотамі тэтраморфу.

         Характэрнай асаблівасцю пры выяўленні істот тэтраморфу ў Жыровіцкім Евангеллі можна назваць тое, што ўсе яны трымаюць у руках (лапах, нагах, кіпцюрах) кнігу і чытаюць яе. Праз гэта прасочваецца відавочная аналогія між евангелістамі ў цэнтральнай частцы мініяцюр і сакральнымі істотамі над iмi. Гэтая ж сувязь падмацоўваецца подпісамі ля істот: «ωрлим ωбразом», «с҃тый лγка тел͛чьим ωбразом», «львовым ωбразом».

         Складваецца адчуванне, што, у параўнанні з вобразамі евангелістаў, выявы істот тэтраморфу выкананы не так прафесійна, наіўна прамаляваны па золаце і амаль не расфарбаваны. Можна нават дапусціць, што іх накрэсліў ужо іншы мастак, але не той, хто пісаў вобразы евангелістаў.

          Дасканала і ярка выкананы 10 ініцыялаў у Жыровіцкім Евангеллі: Г (арк. 1адв.), В (арк. 2), И (арк. 6), К (арк. 11), Е (арк. 111адв.), З (арк. 115), Л (арк. 183), П (арк. 186), И (арк. 291 адв.), В (арк. 298). Ініцыялы В і И сустракаюцца ў тэксце двойчы, аднак яны абсалютна розныя па кампазіцыі і колеравым вырашэнні. Такім чынам, яны не выкананы па нейкім гатовым шаблоне, а з’яўляюцца індывідуальнымі творамі, напісанымі пад уплывам фантазіі мастака.

         Яшчэ большую цікавасць выклікаюць 5 прамавугольных заставак, складзеных з элементаў расліннага дэкору: галінак, кветак, лісця (аканта), напісаных фарбамі блакітнага, чырвонага, аранжавага, жоўтага, зялёнага, белага і чорнага колераў. Падобная арнаментыка ў далейшым замацавалася ў афармленні друкаваных Евангелляў і атрымала найменне старадрукаванага стылю арнаментыкі.

                          Аздоба Евангелля з актыўным выкарыстаннем блакітнай фарбы.

                 Беларускі рукапіс XVI ст. Нацыянальная бібліятэка Беларусі, 091/4216к

                      Оформление Евангелия с активным использованием голубой краски.

               Белорусская рукопись XVI в. Национальная библиотека Беларуси, 091/4216к

                 The decoration of the Gospels with active usage of blue paint.

          The Belarusian Gospels of the 16th century. The National Library of Belarus, 091/4216к

        Для стварэння ўрачыстага і прыўзнятага настрою пры аздобе мініяцюр, заставак і ініцыялаў актыўна выкарыстана золата. Прычым выявы зусім не абведзены золатам у якасці рамкі, як сцвярджаюць некаторыя даследчыкі68, і не проста пазалочаныя, як пішуць іншыя69. Яны напісаныя паверх аб’ёмнай залатой асновы, якая прымушала вобразы нібы свяціцца знутры. Гэта тычыцца як вялікіх, на ўсю старонку, мініяцюр, так і значна меншых заставак і ініцыялаў.

        Сама традыцыя выкарыстання золата пры ілюмінаванні рукапісаў мае даўнія карані, а ў хрысціянскім свеце вядомая ледзь не з часу з’яўлення першых Евангельскіх тэкстаў. У некаторых рукапісах тэкст (увесь ці абраныя элементы) мог быць напісаны золатам (напрыклад, у Слуцкім Евангеллі XVI ст.). Асабліва ўрачыстым выглядала выкарыстанне золата як фону ці асновы для выяўленчых вобразаў. Характэрна, што ў многіх беларускіх іконах XV–XVI стст., якія захаваліся да нашых дзён, вобразы святых таксама напісаны на залатым фоне.

         Паспрабуем рэканструяваць паслядоўнасць дзеянняў мастака, які аздобіў Жыровіцкае Евангелле. Пры гэтым зробім агаворку, што мастакоў магло быць некалькі, што адпавядала практыцы развітых скрыпторыяў: асобныя майстры маглі пісаць тэкст, вымалёўваць вязь у загалоўках, маляваць застаўкі і буквіцы, пісаць мініяцюры, рабіць залатую аздобу.

         Мастак Жыровіцкага Евангелля, відавочна, спачатку рабіў схематычны малюнак, каб абагульнена акрэсліць будучую кампазіцыю (у некаторых месцах, дзе верхнія слаі мініяцюр абсыпаліся, праступаюць контуры першаснай прамалёўкі выявы). Затым ён наносіў на аркуш паперы залатую аснову. У выпадку мініяцюр золатам пакрывалася амаль уся старонка. Не закрытай заставалася толькі прастора ў цэнтральнай частцы мініяцюр, куды ў далейшым упісваліся фігуры евангелістаў і некаторыя аб’екты інтэр’ераў. Услед за гэтым жывапісец яркімі і насычанымі фарбамі выпісваў сюжэтныя вобразы. Пры гэтым значная іх частка пісалася паверх залатой асновы: твары евангелістаў, істоты з тэтраморфу (анёл, бык, леў і арол), архітэктурны фон, некаторыя прадметы мэблі, а ў выпадку выявы евангеліста Мацвея яшчэ і ўвесь навакольны дэкор у выглядзе рамкі з раслінным і геаметрычным арнаментам.

         На наступным этапе работ, каб не ўзнікла блытаніны, каля выяў евангелістаў, святога дыякана Прохара і істот з тэтраморфу (акрамя анёла) мастак рабіў подпіс з імем персанажа. Сустракаюцца і іншыя надпісы на саміх мініяцюрах. Напрыклад, евангеліст Мацвей трымае ў руках кнігу і пяро, якім піша словы: «Кни́га рож(д)ьсъ І͠с Х͠ва с͠на Давы(до)ва». Затым кожная з мініяцюр акантоўвалася ў састаўную рамку: блакітнай тоўстай лініяй па золаце для вылучэння сюжэтнай выявы і яшчэ таўсцейшай чырвонай лініяй вакол залатога фону.

         Падобным да мініяцюр быў і прынцып стварэння заставак і ініцыялаў. Спачатку наносілася золата. Наверх яго маляваліся фігуры і элементы арнаменту пры дапамозе фарбаў рознага колеру (чырвонай, аранжавай, блакітнай, фіялетавай, зялёнай, цялесна-жоўтай). Паверх тоўстых каляровых ліній наносіліся тонкія штрыхі і контуры белай ці чорнай фарбамі, якія рабілі ўзор больш аб’ёмным і насычаным. Урэшце напрыканцы ўся выява ініцыяла ці застаўкі абводзілася белай фарбай (бяліламі).

                              Евангелле з друкарні Мамонічаў (Вільня, 1600).

                               Нацыянальная бібліятэка Беларусі, 094/4072

                 Евангелие из типографии Мамоничей (Вильна, 1600).

                        Национальная библиотека Беларуси, 094/4072

               The Gospels from the Mamoničs’ printing-house (Vilna, 1600).

                              The National Library of Belarus, 094/4072

Для пісьма па золаце дрэнна падыходзілі звычайныя фарбы (часцей расліннага паходжання), якія звычайна прапітваюць паперу і застаюцца ў яе структуры. У выпадку з маляваннем па суцэльным слоі золата, якое не прапускае вільгаць, такі варыянт быў непрыдатным: фарба павінна была застынуць і замацавацца на слізкай залатой паверхні. Трэба было падабраць неабходныя фарбы, якія апрача яркасці і насычанасці характарызаваліся б яшчэ і павышанай трываласцю і эластычнасцю.

         Справіцца з азначанай задачай у мастака атрымалася толькі часткова, бо ў некаторых месцах фарба ўсё ж абсыпалася, адкрыўшы пад сабою залаты слой, а месцамі яна абсыпалася разам з кавалачкамі золата, раскрыўшы паперу. Падобнае абсыпанне можна бачыць на абліччы (тварах) евангелістаў, істот з тэтраморфу і ў элементах дэкору. Асабліва моцна абсыпалася блакітная фарба (зробленая, верагодна, з выкарыстаннем лазурыту). Яна часам абсыпалася нават у тых выпадках, калі ўжывалася для пісьма на паперы. Напрыклад, яна выкарыстоўвалася ў напісанні загалоўкаў разам з кінавар’ю. І калі кінавар прапітала паперу і  замацавалася ў ёй вельмі надзейна, то блакітная фарба нібы накладвалася на паперу і застывала аб’ёмным прыгожым слоем. Гэта дадавала рукапісу прывабнасці і рабіла яго больш багатым на выгляд. Выкарыстанне каштоўных камянёў для вырабу фарбы, а таксама бялілаў павялічвала светланоснасць выявы, стварала агульны ўрачысты настрой (падобныя прыёмы мы можам бачыць і ў тагачасным іканапісе71). Аднак, як бачна, з часам колішняя прыгажосць некалькі растрацілася.

         Абсыпанне блакітнай фарбы мы можам назіраць і ў мініяцюрах некаторых іншых старажытных рукапісаў, якія мелі падобнае багатае ўбранства. Напрыклад, выявы евангелістаў на знакамітым Астраміравым Евангеллі характарызуюцца наяўнасцю падобных страт: у тых месцах, дзе блакітная фарба накладвалася аб’ёмна, яна пасля працяглага выкарыстання рукапісу абсыпалася (па нашых назіраннях, больш за іншыя фарбы). Падобнае абсыпанне сіняй і зялёнай фарбаў можна бачыць на ініцыялах знакамітага Тураўскага Евангелля72 і некаторых пазнейшых рукапісных помнікаў.

         У ілюмінаванні рукапісу варта звярнуць увагу на яшчэ некаторыя важныя асаблівасці. Па-першае, відавочна выяўленчыя элементы на залатым фоне выконваліся раней, чым пісаўся тэкст Святога Пісання. Гэта бачна пры дэталёвым аналізе краёў заставак і ініцыялаў, якія акантоўваліся белай фарбай паверх золата, а ўжо паверх бялілаў часам заходзілі краі асобных літар. Па-другое, большасць з галоўных маляўнічых элементаў рукапісу знаходзіцца на цэнтральных разгортах сшыткаў: мініяцюра – на левай старонцы разгорту, а застаўка з прыгожым ініцыялам і загалоўкам-вяззю – на правай. Такім чынам, раскрытая на падобных разгортах кніга ператваралася ў цэласны мастацкі твор. Хаця тэхніка і стылістыка пісьма мініяцюр і заставак з ініцыяламі некалькі адрозніваліся, аднак выкарыстанне аднастайных фарбаў і матэрыялаў прымушае думаць, што працу выконваў адзін мастак.

Надпіс на дадатковым аркушы Жыровіцкага Евангелля:

                «Доставлена въ Соборъ Жировицкой изъ Бржеской кафедры» (арк. 1)

           Надпись на дополнительном листе Жировичского Евангелия:

           «Доставлена въ Соборъ Жировицкой изъ Бржеской кафедры» (л. 1)

            The inscription on the additional sheet of the Žyrovičy Gospels,

             “Delivered to the Cathedral of Žyrovičy from the Brest Cathedra” (fol. 1)

           Верагодна, маляванне гэтых чатырох разгортаў з мініяцюрамі, застаўкамі і ініцыяламі было асобным мастацкім працэсам, які адбываўся загадзя, асобна ад напісання тэксту рукапісу. Нанясенне на паперу слаёў золата і фарбы рабіла гэтыя аркушы значна больш цяжкімі ў параўнанні з іншымі аркушамі. Перад намі нібы не старонкі кнігі, а карціна мастака. Гэтым аркушам выдзялялася асобнае месца ў сярэдзіне сшытка, адмыслова каб яны трапілі на цэнтральны разгорт. У выніку мініяцюры з вобразамі евангелістаў знаходзяцца на адваротным баку чацвёртых аркушаў, а застаўкі і ініцыялы – на ліцавым баку пятых аркушаў адпаведных сшыткаў. Часам, каб дасягнуць падобнага размяшчэння ілюмінаваных разгортаў, пісец адмыслова прапускаў некалькі «лішніх» старонак перад пачаткам чарговага Евангелля.

            Стылістыка мастацкай аздобы кнігі вартая асобнага разгляду, бо яна можа сведчыць як пра паходжанне пратографа рукапісу, так і пра спецыфічныя рысы мастака ці майстэрні, дзе стваралася Евангелле. У гэтым кантэксце важна не абмінуць увагай ні асаблівасці кампазіцыі, ні колеравыя рашэнні, ні ўзровень тэхнічнага майстэрства, ні манеру выканання, ні агульную стылістыку. Нават аналіз арнаментацыі мініяцюр і заставак геаметрычнымі і расліннымі ўзорамі можа шмат пра што распавесці.

           Меркаванні даследчыкаў наконт стылю арнаментыкі Жыровіцкага Евангелля даволі шырока разыходзяцца і не з усімі імі можна пагадзіцца. Нават адны і тыя ж даследчыкі ў розных публікацыях парознаму вызначалі стылістыку мастацкай аздобы гэтага рукапісу. Чытаючы іх артыкулы, часам ствараецца ўражанне, што гаворка ідзе пра некалькі розных рукапісаў. Адзін толькі доктар В. Шматаў, кожны раз па-новаму вызначаючы стылістыку Жыровіцкага Евангелля, паспеў нарадзіць не менш за пяць розных пазіцый па дадзеным пытанні. А былі яшчэ і іншыя. Паспрабуем іх абагульнена пералічыць.

           Першая з іх звязана з меркаваннем, што арнаментальнае аздабленне кнігі працягвае традыцыю ранейшых ілюстраваных рукапісаў Беларусі, такіх як Аршанскае і Лаўрышаўскае Евангеллі, а таксама Супрасльскі зборнік XVI ст.73 Падобнае меркаванне некалькі дзівіць, бо названыя рукапісы даволі істотна адрозніваюцца паводле стылістыкі і тэхнік мастацкай аздобы. Так, першыя два з іх былі створаны значна раней, напісаныя на пергаменце (а не паперы), іншымі почыркамі, а іх мініяцюры, застаўкі і ініцыялы абсалютна не падобныя на аздобу Жыровіцкага Евангелля ні па тэхніцы выканання, ні па стылістыцы, ні па колеравай гаме, ні па выкарыстаных для роспісаў фарбах і матэрыялах.

          І сапраўды, тэраталагічны (звярыны) арнамент, які можна бачыць у аздобе, напрыклад, Аршанскага Евангелля, не мае нічога агульнага з дэкорам Жыровіцкага Евангелля. Як вядома, тэраталогія паступова знікае: з ХІІ ст. – у візантыйскіх рукапісах, з канца ХІІІ ст. – у балканскіх, а з канца XIV – пачатку XV ст. – таксама ва ўсходнеславянскім рэгіёне74. Ёй на замену прыходзіць вяртанне цікавасці да візантыйскай арнаментыкі, якая аднак творча перапрацоўваецца на мясцовым матэрыяле.

          Наступным разам В. Шматаў сцвярджаў, што ў застаўках другога Тураўскага, Шарашоўскага, Віцебскага і Жыровіцкага Евангелляў пануе «развіты балканскі стыль», якому ўласцівы кругі ў некалькі ярусаў, розныя рашоткі, «васьмёркі», і складаныя перапляценні геаметрычных форм75. У дадзеным выпадку

                                             

     Мікалаеўскі сабор у Берасці.

   Выява з візітацыйнай кнігі XVIII ст. (гравюра ХІХ ст.).

         Нацыянальная бібліятэка Беларусі, 6Ис8535Р786

 Николаевский собор в Бресте. Изображение из визитационной книги XVIII в.

         (гравюра XIX в.). Национальная библиотека Беларуси, 6Ис8535Р786

The Saint Nicholas Cathedral in Brest. The depiction from a visitation book of the 18th

  century (engraving of the 19th century). The National Library of Belarus, 6Ис8535Р786

ствараецца ўражанне, што шаноўны даследчык нават не бачыў арыгінала, але дазволіў сабе зрабіць вельмі гучныя высновы. У далейшым ён сам аспрэчыў падобныя погляды.

         У трэці раз В. Шматаў выказаў у нейкай меры чаканую пазіцыю, якая ўслед за ім была паўторана В. Мазурыным і некаторымі замежнымі даследчыкамі. Яна грунтавалася на вырашальнай ролі візантыйскай мастацкай традыцыі ў аздобе Евангелля77. Такое бачанне ў некаторай ступені адпавядала рэчаіснасці, але ўсё ж застаецца недастаткова абгрунтаваным. Па-першае, непасрэднага кантакту айчынныя мастакі з  візантыйскімі творцамі ў той час не мелі. Пасля падзення Канстанцінопаля пад турэцкім націскам ў  1453  г. можна казаць пра «поствізантыйскі перыяд»78 айчыннага мастацтва, калі непасрэдны кантакт з колішнім хрысціянскім цэнтрам быў страчаны. Па-другое, падобныя рысы мастацкай аздобы можна знайсці і  ў  мастацтве рукапіснай кнігі Цэнтральнай і Заходняй Еўропы. У дадзеным выпадку звычайна кажуць пра так званую неавізантыйскую стылістыку ў аздобе рукапісаў. Для новага тыпу арнаменту было характэрным шырокае выкарыстанне стылізаваных малюнкаў кветак, лісця і галінак, якія пераплятаюцца з умоўнымі геаметрычнымі фігурамі і заключаны ў пэўную рамку. Мажорнае і ўрачыстае гучанне неавізантыйскаму дэкору надае выкарыстанне яркіх і чыстых фарбаў, а таксама золата79. Усё гэта мы сапраўды бачым на старонках Жыровіцкага Евангелля.

         Наступная спроба В. Шматава ахарактарызаваць стылістыку рукапісу мела новае адценне: у  позніх сваіх артыкулах ён заўважае, што мініяцюры з выявамі евангелістаў выкананы ў так званым познепалеалогскім стылі80 або ў стылі «Палеалогскага Рэнесансу»81. Не будзем зараз аспрэчваць усе названыя версіі, але звернем увагу на іх разнастайнасць.

          Сярод некалькі экзатычных варта прывесці меркаванне літоўскіх даследчыкаў Святланы Чэрвонай і Канстанцінаса Богданаса, якія ў «куліснай» архітэктуры (традыцыйнай для ўсходнехрысціянскага мастацтва), якую можна бачыць на мініяцюрах Жыровіцкага Евангелля, бачылі сведчанне прыналежнасці да гатычнага мастацтва.

          Вядомы даследчык старажытных беларускіх рукапісаў М. Нікалаеў вызначыў стыль мастацкай аздобы Жыровіцкага Евангелля як рэнесансавы, «для якога характэрна «разрастанне» ўпрыгажэнняў, акаймаванне заставак і ініцыялаў намаляванымі на палях кнігі кветкамі»83. На яго думку, падобныя рысы найбольш ярка праявіліся як раз у Жыровіцкім, а таксама ў Ваўкавыскім Евангеллях.

         На думку літоўскай даследчыцы кнігапісання ў ВКЛ Р. Цыцэнене, Жыровіцкае Евангелле з’яўляецца выдатным прыкладам сінтэзу славянскага і заходнееўрапейскага кніжнага мастацтва. Пры гэтым даследчыца адзначае, што ўплыў заходнееўрапейскага мастацтва праявіўся як у мініяцюрах Евангелля (кампазіцыі колеравых спалучэнняў), так і ў арнаментацыі84. Яна таксама заўважае, што дэкаратыўнае перапляценне стылізаваных галінак і лісця раслін, арнаменту аканту, што мы можам бачыць у застаўках і ініцыялах, адпавядае стылістыцы Рэнесансу.

Язафат Булгак, берасцейскі епіскап, уніяцкі мітрапаліт

         (мастак Іван Хруцкі, 1838). Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь

                      Иосафат Булгак, брестский епископ, униатский митрополит

 (художник Иван Хруцкий, 1838). Национальный художественный музей Республики Беларусь

    Josaphat Bulhak, the Bishop of Brest, Uniate Metropolitan

       (artist – Ivan Chrucki, 1838). The National Art Museum of the Republic of Belarus

         Існуюць і іншыя погляды на характар мастацкай аздобы Жыровіцкага Евангелля, якія не падмацаваны зусім ніякай аргументацыяй. Напрыклад, у папулярных публікацыях нам даводзілася сустракацца з вельмі шырокай трактоўкай дадзенага пытання: «Старонкі аздоблены яркімі застаўкамі, мініяцюрамі з выявамі евангелістаў у гатычным і візантыйскім стылях»85. Часам ствараецца ўражанне, што аўтары наўздагад выказваюць першае ж меркаванне, якое прыйшло ім у галаву на падставе прыблізнага часу стварэння рукапісу ці па нейкай іншай толькі ім вядомай прычыне.

         Падсумоўваючы, мы павінны сказаць, што стылістыка мініяцюр, заставак, ініцыялаў і іншых дэкаратыўных элементаў Жыровіцкага Евангелля грунтуецца на старажытных візантыйскіх традыцыях, мае агульныя карані з іншымі ўсходнехрысціянскімі кніжнымі і іканапіснымі помнікамі. У сваёй аснове афармленне рукапісу выканана ў неавізантыйскім стылі. Пры гэтым відавочна, што мастацкая аздоба рукапісу зазнала і заходні ўплыў еўрапейскага Рэнесансу. Ён не быў вызначальным, не змяніў унутранай сутнасці традацыйных для праваслаўнай кніжнасці вобразаў. І ўсё ж ён паўплываў на нарастанне рэалізму ў адлюстраванні персанажаў, больш разнастайныя колеравыя рашэнні, умацаванне ўрачыстага і святочнага настрою вобразаў. Сінтэз формаў усходняга і заходняга мастацтваў налажыўся таксама на мясцовую культурную традыцыю, што дадало помніку яшчэ большай адметнасці. Некаторыя аналогіі ў плане мастацкай аздобы можна правесці паміж Жыровіцкім, Ваўкавыскім і Перасопніцкімі Евангеллямі, якія адлюстроўваюць лакальныя рысы праваслаўнай кніжнасці эпохі Рэнесансу.

        Так ці іначай, трэба прызнаць, што Жыровіцкае Евангелле было створана ў перыяд найбольшага росквіту мастацтва рукапіснай кнігі ў Беларусі, якім стала XVI ст.: ні да таго, ні пасля падобнага мастацкага ўзроўню айчыннае кнігапісанне больш не мела.

         Ужо зусім хутка пасля з’яўлення Жыровіцкага Евангелля настала пара масавага пашырэння друкаваных кніг. Калі ў 1575 г. Пётр Мсціславец выдаў у Вільні сваё знакамітае Евангелле, менавіта яно стала не толькі галоўнай крыніцай для чытання хрысціянскага Пісання, але і ўзорам для афармлення наступных рукапісных і друкаваных евангельскіх кніг. Пазнейшыя выданні друкарні Мамонічаў і брацкай друкарні ў Вільні толькі замацавалі новую традыцыю, якая ў значнай меры ўжо грунтавалася на агульнаеўрапейскай (у тым ліку заходнееўрапейскай) практыцы кніжнай графікі.

         Завяршаючы размову пра мастацкую аздобу Жыровіцкага Евангелля трэба сказаць што яно з’яўляецца адным з нешматлікіх прыкладаў айчыннага выяўленчага мастацтва сярэдзіны XVI ст. Таму яго цудоўныя мініяцюры, застаўкі і ініцыялы ў значнай меры дазваляюць пераадолець недахоп ведаў пра беларускае мастацтва эпохі Адраджэння, значна дапаўняюць нашы веды пра тэхнікі, матэрыялы, густы беларускіх мастакоў таго часу.

                                                Гіпотэзы і факты пра паходжанне рукапісу

Берасцейскі след

         Дакладнае месца стварэння рукапісу не вядомае. Аднак на сёння існуе некалькі версій, звязаных з  яго паходжаннем. Сярод найбольш пашыраных трэба назваць меркаванні пра паходжанне Евангелля з Берасця, стварэнне яго ў мясцовым Жыровіцкім скрыпторыі, а таксама пра перадачу рукапісу ў Жыровічы

             Міхал Баброўскі, берасцейскі канонік і выкладчык Віленскага ўніверсітэта,

                 пачынальнік славістыкі і вядомы бібліяфіл. Гравюра 1889 г. паводле

прыжыццёвага партрэта. Нацыянальная бібліятэка Беларусі

              Михал Бобровский, Брестский каноник и преподаватель Виленского

           университета, пионер славистики и известный библиофил. Гравюра 1889 г.

                по прижизненному портрету. Национальная библиотека Беларуси

                  Michal Babroŭski, Brest canonic and professor of the Vilna University,

            the Slavistics pioneer and noted bibliophile. The National Library of Belarus

мітрапалітам Язэпам (Іосіфам) Солтанам ці канцлерам Львом Сапегам. Са шкадаваннем мы вымушаны канстатаваць, што названыя, а таксама некаторыя іншыя менш пашыраныя гіпотэзы не пацвярджаюцца пры дэталёвай іх праверцы. Але паспрабуем прааналізаваць вядомыя звесткі і версіі пра паходжанне Жыровіцкага Евангелля.

         Большасць даследчыкаў звязвае яго ўзнікненне з гістарычным Берасцем (Брэстам)86. На такую думку наводзіць надпіс на першым аркушы рукапісу: «Доставлена въ Соборъ Жировицкой изъ Бржеской кафедры». На падставе дадзенага сведчання пачалі з’яўляцца шматлікія гіпотэзы і меркаванні пра берасцейскія карані Евангелля, якія пры гэтым не мелі ніякіх іншых доказаў і падмацаванняў.

         На жаль, нам трэба засведчыць, што берасцейскі след не можа лічыцца пацверджаным, паколькі названы запіс мае значна больш позняе паходжанне, чым сам рукапіс. Ён зроблены на дадатковым («ахоўным») аркушы, які быў далучаны да рукапісу не раней XVII ст. (паводле аналізу філіграняў папера датуецца прыблізна 1620 г.). Руская мова, на якой зроблены запіс, асаблівасці почырку і арфаграфіі таксама сведчаць пра яго больш позняе з’яўленне. Верагодна, фраза пра «Бржэскую кафедру» была запісана ў першай трэці ХІХ ст.

         У сувязі з гэтым могуць узнікнуць сумневы, ці наогул Евангелле з’яўляецца Жыровіцкім, ці не было яно перададзена ў Жыровічы толькі ў ХІХ ст. Забягаючы наперад, адразу запэўнім, што святыня сапраўды на працягу як найменш двух стагоддзяў захоўвалася ў Жыровіцкім манастыры, пра што могуць сведчыць іншыя правененцыі XVII–XVIII стст.

          Калі лічыць запіс пра перадачу Евангелля з Берасцейскай кафедры ў Жыровічы дакладным і праўдзівым, то ён можа сведчыць толькі пра часовае знаходжанне рукапісу ў Берасці, прычым не ў XVI ст., а ў першай трэці ХІХ ст. З чым гэта можа быць звязана? Паспрабуем выказаць сваё меркаванне.

         Справа ў тым, што старажытная Уладзіміра-Берасцейская епархія («кафедра» – гэта цэнтр епархіі, месца знаходжання епархіяльнага архірэя, уласна кафедральны сабор) існавала на працягу некалькіх стагоддзяў. Першапачаткова была праваслаўнай, а пасля заключэння Берасцейскай уніі яна стала адной з галоўных адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак уніяцкай царквы. Пры гэтым асноўным цэнтрам епархіі са старажытнасці і амаль ва ўсе часы быў горад Уладзімір (сёння Украіна), у той час як у Берасці епіскапы пражывалі рэдка (хаця мясцовая Мікольская царква таксама лічылася кафедральнай). З  1765  г.  у  епархіі існавала пасада берасцейскага епіскапа-суфрагана (вікарыя), які кіраваў паўночнай часткай  епархіі (Берасцейшчына ў складзе ВКЛ). Але кафедральным цэнтрам заставаўся Уладзімір. Епархія была ліквідавана пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай, калі яе тэрыторыя (як і ўся краіна) была падзелена паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй. Аднак у 1798 г. згодна з рашэннем імператара Паўла І была створана новая Берасцейская епархія, якая дзейнічала з некаторымі зменамі сваёй структуры і тэрыторыі да 1828 г., калі яна ўвайшла ў склад Літоўскай уніяцкай епархіі з цэнтрам у Жыровічах.

         Магчыма, пры ўтварэнні Берасцейскай епархіі ў 1798 г. Евангелле было перанесена ў кафедральных храм у Берасці. На працягу ўсяго перыяду існавання епархіі яе кіраўніком з’яўляўся Язафат Булгак (1758–1838), які ў 1817 г. узначаліў усю ўніяцкую царкву і стаў мітрапалітам кіеўскім, галіцкім і ўсяе Русі. Гэты архірэй у маладосці вучыўся ў школе пры Жыровіцкім манастыры, а ў далейшым сам выкладаў у Жыровічах. Ён цудоўна ведаў пра святыні манастыра і мог быць ініцыятарам пераносу Евангелля ў  епархіяльны цэнтр. Выглядае праўдападобным, што вяртанне святыні магло адбыцца пры ліквідацыі Берасцейскай епархіі ў 1828 г. і пераносе епархіяльнага цэнтра ў Жыровічы.

               Актавы дакумент 1588 г. (выпіс з кніг Слонімскага гродскага суда за 1587 г.),

       у якім упершыню згадваецца Жыровіцкі манастыр. Архіў СПбІГ РАН, кал. 52, № 188

             Актовый документ 1588 г. (выписка из книг Слонимского гродского суда за 1587 г.),

 в котором впервые упоминается Жировичский монастырь. Архив СПбИИ РАН, кол. 52, № 188

         The acts document of 1588 (extract from the books of Slonim city court for 1587),

      where the Žyrovičy monastery was mentioned for the first time. The Archives of the Saint Petersburg

               Institute of History of the Russian Academy of Sciences, collection 52, No. 188

         Аднак мы павінны выказаць і некаторыя сумневы датычна ўдзелу Я. Булгака ў перамяшчэнні рукапісу. Справа ў тым, што атрымаўшы прызначэнне на пасаду кіраўніка Берасцейскай епархіі, сваю рэзідэнцыю ён зрабіў не ў горадзе над Бугам, а спачатку ў Наваградку (старажытнай рэзідэнцыі мітрапалітаў), а з 1810 г. у Жыровічах87. Такім чынам Берасце фактычна не з’яўлялася сталіцай епархіі. Пасля атрымання ў 1817 г. пасады мітрапаліта Я. Булгак пераехаў у Пецярбург, дзе жыў і працаваў да сваёй трагічнай смерці ў 1838 г.

         Больш верагодна, што да перамяшчэння Жыровіцкага Евангелля ў Берасце меў дачыненне іншы вядомы чалавек – адзін з пачынальнікаў славістыкі, багаслоў, палеограф, гісторык славянскай культуры, бібліяфіл Міхал Баброўскі (1784–1848). Ён нарадзіўся ў вёсцы Волька Выганоўская недалёка ад Берасця ў шляхецкай сям’і, называў сябе русінам. Маючы цудоўную адукацыю, ён пачаў выкладаць у Віленскім універсітэце і ўніяцкай Галоўнай духоўнай семінарыі. Неўзабаве ён атрымаў ступень магістра, а затым і доктара тэалогіі, займаў пасады дацэнта, экстраардынарнага і ардынарнага прафесара. У Віленскім універсітэце ён узначаліў беларускі філалагічны гурток і стаў адным з пачынальнікаў «беларускага нацыянальнага адраджэння». Тут жа ён зацікавіўся старажытнымі рукапісамі, распрацаваў курс лекцый пра Святое Пісанне і яго крыніцы.

         Найбольшую славу М. Баброўскаму прынеслі працы па вывучэнні старажытных славянскіх рукапісаў і першадрукаў, якія ён праводзіў сістэмна на працягу многіх гадоў. З гэтай мэтай у 1817–1822 гг. навуковец здзейсніў беспрэцэдэнтную замежную камандзіроўку ад Віленскага ўніверсітэта, у межах якой даследаваў унікальныя зборы бібліятэк і музеяў Вены, Прагі, Любляны, Венецыі, Трыесту, Мілана, Турына, Неапаля, Падуі, Балоні, Рыма, Парыжа, Дрэздэна і інш. Яго прызналі вельмі здольным навукоўцам, абралі членам Рымскай археалагічнай акадэміі (1822), азіяцкіх навуковых таварыстваў у Парыжы (1822) і Лондане (1827), Маскоўскага таварыства гісторыі і старажытнасцей расійскіх (1828) і інш.88 Падчас навуковай замежнай камандзіроўкі М. Баброўскі ўвёў у навуковы ўжытак многія помнікі старажытнага пісьменства, склаў каталогі асобных прыватных і царкоўных бібліятэк. Так, у 1820 г. ён падрабязна вывучыў кірылічныя і глагалічныя кнігі ў багацейшай Ватыканскай бібліятэцы, а яго апісанні былі ўключаны ў каталогі А. Маі і С. Чампі89. Сярод іншага тут ён выявіў і апісаў самую раннюю друкаваную глагалічную кнігу «Місал» (Венецыя, 1483), а таксама «Абагар» 1651 г. (балгарскае друкаванае выданне малітваў на асобных аркушах, якія вывешваліся на сцяне).

         Пасля вяртання на радзіму М. Баброўскі працягваў цікавіцца гісторыяй славянскага кірылічнага і глагалічнага пісьменства, адстойваў неабходнасць вывучэння і захавання царкоўнаславянскай мовы. З гэтай мэтай ён упершыню ў Беларусі ладзіў пошукі старажытных рукапісаў і старадрукаў па многіх бібліятэках. Яшчэ падчас сваёй вучобы будучы навуковец пачаў рэгулярна наведваць розныя базыльянскія манастыры. Напрыклад, у Супрасльскім кнігазборы ён выявіў рэдкія асобнікі выданняў Францыска Скарыны і  Заблудаўскай друкарні, зацікавіўшыся лёсам беларускага першадрукара і яго паслядоўнікаў – Iвана Фёдарава і Пятра Мсціслаўца. Там жа ён адшукаў знакаміты Супрасльскі рукапіс – адну з самых старажытных славянскіх рукапісных кніг ХІ ст., якую планаваў выдаць пры падтрымцы Мікалая Румянцава (1754–1826). Разам са старажытным рукапісам М. Баброўскі знайшоў і ўпершыню апісаў Беларуска-літоўскі летапіс 1446 г., які нават здолеў у 1823–1824 і 1827 гг. апублікаваць разам

              Мітрапаліт Я. Солтан. Партрэт са збораў Супрасльскага манастыра.

                     Фота 1864 г. Бібліятэка Віленскага ўніверсітэта, F82-2303/51

              Митрополит И. Солтан. Портрет из собраний Супрасльского монастыря.

                   Фото 1864 г. Библиотека Вильнюсского университета, F82-2303/51

                    Metropolitan I. Soltan. Portrait from the collection of the Suprasl monastery.

                       Photograph of 1864. The Vilnius University Library, F82-2303/51

з калегам і сябрам Ігнатам Даніловічам (1788–1843). Гэта публікацыя дала пачатак навуковаму вывучэнню беларуска-літоўскага летапісання. Такім чынам, М. Баброўскі меў вялікую зацікаўленасць у старажытных царкоўнаславянскіх рукапісных кнігах, шукаў і збіраў іх па ўсёй Беларусі, дзеля чаго наведваў шматлікія старажытныя манастырскія бібліятэкі.

         Безумоўна, Жыровічы не маглі застацца па-за яго ўвагай, тым больш што М. Баброўскі быў з імі цесна звязаны. Яшчэ ў 1824 г. за падазрэнні ў падтрымцы тайнага таварыства філарэтаў яго саслалі з Вільні ў Жыровіцкі манастыр, дзе ён два гады жыў у бяздзейнасці і беднасці90. Некалькі пазней, у 1829 г. ён быў прызначаны жыровіцкім кафедральным протаіерэем. Больш таго, захаваліся непасрэдныя сведчанні вывазу ім з Жыровіч канкрэтных рукапісаў. Так, у апісанні Жыровіцкай бібліятэкі 1829 г. значыліся факты куплі М. Баброўскім каштоўных кніг у Жыровічах91. У сувязі з гэтым цалкам верагоднай падаецца думка пра магчымасць яго цікавасці да Жыровіцкага Евангелля, якая магла б прывезці да вывазу рукапісу з манастыра, напрыклад, з мэтай яго вывучэння і апісання.

         З даўняга часу М. Баброўскі быў цесна звязаны і з Берасцем. Многія былі ўпэўнены, што менавіта ён як адукаваны і аўтарытэтны святар будзе прызначаны берасцейскім епіскапам, бо пасля пераезду Я. Булгака ў Пецярбург для выканання абавязкаў мітрапаліта Берасцейская кафедра вызвалілася. У 1817 г. М. Баброўскі быў прызначаны берасцейскім кафедральным канонікам (протаіерэем)92. Берасцейскі капітул (дапаможны калегіяльны орган пры епіскапе) у першай трэці ХІХ ст. стаў адным з цэнтраў пошукаў і  вывучэння ўсходніх падмуркаў уніяцкай царквы, змагання супраць лацінізацыі. У пошуках даўніны капітул «раздабываў з архіваў гарадскіх і царкоўных дакументы і, грунтуючыся на іх, пачаў даказваць, што базыльяне прысвоілі сабе ў розны час фундушы і капіталы, якія некалі належалі або грэка-ўніяцкім цэрквам, або свецкаму кліру, або саборам (капітулам)»93. Верагодна, Жыровіцкае Евангелле было адным з тых дакументаў, які вельмі зацікавіў Берасцейскі капітул. Нам складана сказаць дакладна, ці меў да таго дачыненне сам М. Баброўскі або хтосьці іншы з членаў капітула (напрыклад, Антоній Тупальскі ці Антоній Сасноўскі), аднак верагоднасць яго ўдзелу ў гэтай справе даволі высокая.

         Тым не менш стаць Берасцейскім епіскапам М. Баброўскаму было не наканавана. Царскі ўрад ужо выбудоўваў курс на ліквідацыю царкоўнай уніі ў Беларусі і Украіне, таму мэтанакіравана не прызначаў новых уніяцкіх епіскапаў (вакантнымі заставаліся яшчэ дзве епіскапскія кафедры). У рэшце рэшт у 1833 г. М. Баброўскі быў сасланы ў мястэчка Шарашова (між Берасцем і Жыровічамі), дзе да канца жыцця выконваў абавязкі парафіяльнага святара, хаця меў сан старшага саборнага протаіерэя і пружанскага дэкана (благачыннага).

         Вядома, што пасля яго смерці засталася багатая бібліятэка, у якой было нямала старажытных і каштоўных рукапісаў. Некаторыя з іх у 1847 г. набыў бібліяфіл Уладзіслаў Трамбіцкі (1806–1861), але асобныя кнігі і дакументы з той калекцыі зберагаюцца сёння ў Вільні, Маскве, Санкт-Пецярбургу, Варшаве, Кракаве і інш.95 Жыровіцкае Евангелле ў іх ліку не значыцца.

         Так ці іначай, пасля непрацяглага знаходжання ў Берасці (дакладней, на «Берасцейскай кафедры») Евангелле вярнулася ў Жыровічы. На наш погляд, гэта павінна было адбыцца яшчэ да 1828 г., гэта значыць

                      Аправа Евангелля, падараванага Супрасльскаму манастыру

                     мітрапалітам Я. Солтанам.

                Фота 1864 г. Бібліятэка Віленскага ўніверсітэта, F82-2303/22

                      Оклад Евангелия, дарованного Супрасльскому монастырю

                   митрополитом И. Солтаном.

             Фото 1864 г. Библиотека Вильнюсского университета, F82-2303/22

                   The cover of the Gospels granted to the Suprasl monastery by Metropolitan

                      I.Soltan. Photograph of 1864. The Vilnius University Library, F82-2303/22

яшчэ пры існаванні Берасцейскай уніяцкай епархіі (магчыма, у выніку яе ліквідацыі і канчатковага пераезду ў Жыровічы). У любым выпадку само Берасце ў якасці месца стварэння каштоўнага рукапісу разглядаць мы не можам з-за адсутнасці для гэтага вартых увагі падстаў.

Жыровіцкі скрыпторый

         Можна было б выказаць меркаванне, што Евангелле было створана ў саміх Жыровічах, дзе з XVI ст., мог існаваць свой уласны скрыпторый. І такое меркаванне выглядае цалкам лагічным.  

         Вядома, што ў Жыровіцкім манастыры захоўваліся старажытныя рукапісы, некаторыя з якіх датуюцца XV і пачаткам XVI ст. Але мы не маем ніякіх доказаў магчымасці іх напісання ў саміх Жыровічах. Пра большасць з іх мы можам нават сказаць адваротнае, бо ведаем пра іх стварэнне ў іншых кнігапісных цэнтрах.  

         Часам даследчыкі называюць найбольш раннімі рукапісамі, створанымі ў Жыровічах, дзве кнігі 1545 г.: Трэбнік (сёння ў Літве: БУЛАН, F21–2306) і Багародзічнік (сёння ў Расіі: Дзяржаўная публічная навукова-тэхнічная бібліятэка Сібірскага аддзялення РАН, фонд М. М. Ціхамірава, № 11). Аднак вывучэнне калафонаў гэтых кніг пераконвае нас, што яны ствараліся для Жыровіцкай царквы Прасвятой Багародзіцы, але не ў саміх Жыровічах, а ў іншым маёнтку Солтанаў – Шашкінях пад Вільняй. Яны былі перапісаны па загадзе Аляксандра Солтанавіча (канец XV – сярэдзіна XVI ст.) для Багародзіцкай царквы ў Жыровічах братамі Ярмолам і Міхайлам «родом с Кремянца сыном Васил(ь)евым»96 .

         На падставе вядомых нам сёння фактаў можна меркаваць, што ўласнага скрыпторыя ў Жыровічах на час стварэння цудоўнага Евангелля – сярэдзіну XVI ст. – яшчэ не было. Верагодна, на працягу наступных дзесяці-пятнаццаці гадоў кнігапісны цэнтр неабходнага ўзроўню тут узнікнуць таксама не мог. Першыя рукапісныя кнігі, дакладна створаныя ў Жыровіцкім манастыры, датуюцца ўжо XVII ст. і адносяцца да базыльянскага перыяду. Але і яны маюць мала агульнага з тым высокім узроўнем кнігапісання і мастацкага афармлення Жыровіцкага Евангелля.

         Такім чынам, ніякіх пацвярджэнняў магчымасці стварэння знакамітага рукапісу ў саміх Жыровічах мы не маем. Больш таго, многае, а найперш багацце афармлення рукапісу і прафесіяналізм напісання тэксту, сведчыць пра тое, што Евангелле было створана ў больш старажытным і моцным кнігапісным цэнтры з трывалымі традыцыямі, высокапрафесійнымі кнігапісцамі і мастакамі. Такое сказаць пра Жыровічы сярэдзіны XVI ст. мы не можам, бо амаль нічога невядома нават пра існаванне самога Жыровіцкага манастыра ў гэты час.

Паны Солтаны

         Прыведзеныя вышэй звесткі пра рукапісныя Трэбнік і Багародзічнік 1545 г., створаныя на замову «пана Солтана» адмыслова для Жыровіцкай Багародзіцкай царквы, могуць быць падставай для яшчэ адной гіпотэзы. У адпаведнасці з ёй Солтаны маглі быць звязаны з узнікненнем Жыровіцкага Евангелля,

            Леў Сапега, канцлер і вялікі гетман ВКЛ, віленскі ваявода. Прыжыццёвы партрэт

            (мастак невядомы, 1617). Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь

      Лев Сапега, канцлер и великий гетман ВКЛ, виленский воевода. Прижизненный портрет

         (неизвестный художник, 1617). Национальный исторический музей Республики Беларусь

   Leo Sapieha, Chancellor and Great Hetman of the Grand Duchy of Lithuania, Voivode of Vilna. Lifetime    

             portrait (unknown artist, 1617). The National Historical Museum of the Republic of Belarus

якое стала іх укладам (дарам) на карысць царквы. Гэта меркаванне выглядае заканамерным па некалькіх прычынах. Па-першае, многія прадстаўнікі роду Солтанаў, сапраўды, апекаваліся Жыровічамі, спрыялі ўзвядзенню тут першых храмаў і іх уладкаванню. Па-другое, Солтаны былі шчырымі вернікамі і  неаднаразова выказвалі прыналежнасць да старажытнай праваслаўнай традыцыі. Па-трэцяе, яны былі людзьмі вельмі заможнымі і здольнымі фінансаваць стварэнне самых дарагіх і прыгожых рукапісаў.

          Спецыфіка рэлігійнага жыцця ў ВКЛ прадугледжвала самую актыўную падтрымку царкоўных ініцыятыў з боку заможных феадалаў. У краіне нашых продкаў цэрквы (розных канфесій) ствараліся і падтрымліваліся гаспадарамі тых ці іншых тэрыторый, а таксама самімі жыхарамі таго ці іншага населенага пункта (у далейшым – таксама членамі розных брацтваў). Стварэнне цэркваў, падтрымка іх існавання, аплата працы святара не былі ў ВКЛ дзяржаўнай задачай і жыхары таго ці іншага горада, мястэчка ці вёскі адчувалі сваю адказнасць за арганізацыю царкоўнага жыцця ў сваім паселішчы. У выніку частай з’явай стала фундаванне заможнымі і ўплывовымі асобамі ў ВКЛ храмаў і манастыроў, перадача ім самай рознай маёмасці. Сярод найбольш запатрабаваных падарункаў былі богаслужбовыя кнігі і абразы.

          Таму невыпадкова погляды даследчыкаў ранніх жыровіцкіх рукапісаў скіроўваюцца менавіта ў бок роду Солтанаў – уладальнікаў і апекуноў Жыровіч. Паколькі да нядаўняга часу стварэнне Жыровіцкага Евангелля памылкова датавалася XV ст., то і магчымых фундатараў ці ініцыятараў перапісвання рукапісу шукалі ў асяроддзі першых прадстаўнікоў гэтага роду.

         У гэтым кантэксце найбольшую цікавасць выклікала асоба Солтана Аляксандравіча (памёр каля 1495 г.), маршалка ВКЛ. Як вядома, ён пасля працяглых падарожжаў па свеце вярнуўся на радзіму і атрымаў высокія пасады ў Княстве, пры гэтым на працягу жыцця заставаўся шчырым праваслаўным вернікам. Сярод іншага вядома, што Солтан Аляксандравіч меў уласны каштоўны кнігазбор і ў 1480-х гг. замовіў не менш шасці царкоўных кніг97 .

         Напрыклад, варта згадаць, што яшчэ ў 1471 г. ці, што больш верагодна, у 1487 г. па яго замове ва Уладзіміры Валынскім быў перапісаны Тлумачальны Псалтыр Феадарыта Кірскага (сёння рукапіс захоўваецца ў Расіі: Дзяржаўны гістарычны музей, фонд Барсава, № 97). Амаль у той жа час – у 1487 г. – за грошы таго ж Солтана нейкі Сенька са Смаленска перапісаў дзве рукапісныя Мінеі (на студзень–люты і сакавік–красавік), якія доўгі час захоўваліся ў Жыровічах (сёння ў Літве: БУЛАН, F19–157 і F19–161). Яшчэ адну Мінею (на травень–чэрвень) перапісаў для Солтана Занка з Турава у 1488 г. (сёння ў Расіі: Расійскі дзяржаўны архіў старажытных актаў, ф. 181, № 442)98 .

          Для некаторых ранейшых даследчыкаў падалося відавочным, што Солтан Аляксандравіч замовіў цэлы комплекс богаслужбовых кніг менавіта для Жыровіцкай царквы99. На гэтым фоне верагодным выглядала таксама магчымасць напісання сярод гэтых кніг і рукапіснага Евангелля, якое ў далейшым атрымала найменне Жыровіцкага.

          На вялікі жаль, дадзеная версія не вытрымлівае праверкі фактамі. Па-першае, у дадзеных рукапісах (у тым ліку ў калафонах) ніяк не згадваюцца Жыровічы, хаця гэта мы бачым на пазнейшых кнігах, якія перапісваліся менавіта для Жыровіцкай царквы. Па-другое, далёка не ўсе з названых рукапісаў, якія былі замоўлены Солтанам, у далейшым трапілі ў Жыровічы. Некаторыя з іх адразу ж захоўваліся ў іншых зборах.

                                                          План Вільні 1576 г.

                                              (паводле выдання: Кёльн, 1581)

                                                      План Вильны 1576 г.

                                               (согласно изданию: Кельн, 1581)

                                      The city of Vilna plan dated back to 1576

                                       (according to the edition: Cologne, 1581)

Верагодна, Солтан замовіў гэтыя рукапісы для нейкай іншай царквы, магчыма, у сваім радавым маёнтку Шашкіні ля Вільні ці для аднаго з буйных храмаў у самой Вільні. Па-трэцяе, тры з названых рукапісаў сапраўды трапілі ў Жыровічы, але адбылося гэта, як можна меркаваць, значна пазней. Напрыклад, на Мінеях, перапісаных Сенькам са Смаленска, маецца ўкладны запіс, але датуецца ён 1626 г., калі іх перадаў у Жыровіцкі манастыр дзяк Стэфан Гарнастаевіч.

        Такім чынам, у нас, на жаль, няма ніякіх доказаў пра кніжныя ахвяраванні маршалка Солтана Аляксандравіча на Жыровіцкую царкву. Больш таго, лічым падобную пазіцыю недастаткова абгрунтаванай: нельга адначасова даказваць, што, з аднаго боку, Солтан быў фундатарам Жыровіцкага храма ў 1470 г., бо замовіў у гэты (у сапраўднасці – пазнейшы) час дадзеныя кнігі, а з другога боку, што кнігі створаны для Жыровіцкага храма, бо іх замовіў яго фундатар. Тут мы бачым парушэнне логікі ў высновах і доказах, хаця сама гіпотэза мае права на існаванне. Нельга таксама пагадзіцца і з тым, што Солтан замовіў гэтыя кнігі менавіта для Жыровіцкай царквы на падставе таго меркавання, што іншых храмаў у яго маёнтках не было100. Па-першае, мы не маем ніякіх сведчанняў і пра Жыровіцкі храм на час стварэння рукапісаў. А  па-другое, можна ўпэўнена сцвярджаць, што на даволі шырокіх тэрыторыях, падуладных Солтану, храмы былі, і нямала.

         Так ці іначай, але, калі вярнуцца да самога Жыровіцкага Евангелля, то даследаванне яго філіграняў дакладна паказвае, што яно не магло быць замоўлена Солтанам Аляксандравічам і было створана значна пазней часу яго жыцця.

          Не маем мы ніякіх сведчанняў і на карысць сувязі з Жыровіцкім Евангеллем нашчадкаў Солтана. Як ужо згадвалася, у 1545 г. для Жыровіцкай царквы «панам Солтанам» (Аляксандрам Солтанавічам) былі замоўлены Трэбнік і Багародзічнік, пра што ў саміх гэтых кнігах быў зроблены адпаведны запіс. Падобнага запісу ў Жыровіцкім Евангеллі мы не бачым. Да таго ж манера пісьма і характар мастацкай аздобы гэтых рукапісаў не дазваляюць казаць пра нейкую сувязь між імі.

        Стварэнне Евангелля па часе супадае з жыццём і кіраваннем Жыровічамі сына Аляксандра Солтанавіча – Івана Солтана (памёр пасля 1575 г.). Гістарычныя крыніцы сведчаць, што ён распачаў будаўніцтва каменнага храма ў Жыровічах, якое не здолеў завяршыць. Па адной версіі, ён памёр, не паспеўшы скончыць сваю справу. Так, яшчэ аўтар першай гісторыі Жыровіцкага манастыра Феадосій Баравік ў пачатку XVII ст. пісаў: «А о тым его М[и]л [ость] П[а]нъ Иван Александрович Солтан , Маршалок Надворъный В. К. Л. Материю на муроване церкви кгрунтовное готовал которое не докончивши с тым се светом пожекгнал» 101. Па іншай версіі, І. Солтан перайшоў у пратэстантызм і адмовіўся ад ідэі будаўніцтва манастыра, бо самі манастыры былі непрымальнай з’явай для пратэстантаў102. Ці так гэта, сёння сказаць складана, але дакладна вядома, што некаторыя з яго нашчадкаў у далейшым былі пратэстантамі. Як вядома, у сярэдзіне XVI ст. у кальвінізм перайшла вялікая колькасць беларускай і літоўскай шляхты103. Так, напрыклад, у Наваградскім ваяводстве (у склад якога ўваходзіў і Слонімскі павет), паводле выказвання сучасніка, з 600 праваслаўных родаў толькі 16 захавалі веру продкаў, у дзясяткі разоў скарацілася колькасць      

Першае вядомае апісанне Жыровіцкага Евангелля (№ 2) у рукапісным “Інвентары новых аздоб Жыровіцкага цудоўнага абраза…” (1686 г.). Тут можна бачыць дэталёвае апісанне каштоўнай срэбнай аправы рукапісу: на чырвоным аксаміце нарожнікі з выявамі евангелістаў, распяцце ў 

              цэнтры, “анёлкі”, літыя зорачкі і інш. Бібліятэка РАН, ф. 37, № 47

 Первое известное описание Жировичского Евангелия (№ 2) в рукописном “Инвентаре новых украшений Жировичской чудесной иконы…” (1686 г.). Здесь можно видеть детальное описание ценного серебряного оклада рукописи: на красном бархате наугольники с изображениями евангелистов, распятие в центре, «ангелочки», литые звездочки и др. Библиотека РАН, ф. 37, № 47

The first known description of the Žyrovičy Gospels (No. 2) in the handwritten “Inventory, listing new decorations of the Miraculous Žyrovičy Icon…” (1686). Here one may see detailed description of precious silver cover of the manuscript: on the red velvet there are corner pieces with images of the Evangelists, rood in the center, “angels”, cast stars and others. The Library of the Russian Academy of Sciences, collection 37, No. 47

і каталіцкіх парафій104. Сярод прыняўшых Рэфармацыю былі прадстаўнікі самых уплывовых і вядомых родаў: Радзівілы, Сапегі, Агінскія, Валовічы, Глябовічы, Хадкевічы, Вішнявецкія і інш. Цалкам магчыма, што І. Солтан быў адным з іх. У любым выпадку ні ім, ні яго нашчадкамі Жыровіцкая мураваная царква так і не была дабудавана і стаяла ў выглядзе руіны ажно да пачатку XVII ст.105 Так ці іначай, мы не маем ніякіх падстаў казаць ні пра якую сувязь І. Солтана і Жыровіцкага Евангелля.

         У размове пра Солтанаў нельга не згадаць яшчэ адну яркую асобу XVI ст. – мітрапаліта Язэпа (Іосіфа) Солтана. Як вядома, царкоўныя іерархі спрыялі не толькі будаўніцтву храмаў і манастыроў, але і стварэнню і перакладу царкоўнай літаратуры, перапісванню тэкстаў, неабходных для штодзённай царкоўнай службы106 .

         Мітрапаліт Я. Солтан праславіўся і сваімі кніжнымі справамі, меў багатую бібліятэку. Так, менавіта пры ім быў заснаваны знакаміты ў далейшым цэнтр кніжнасці – Супрасльскі манастыр, у якім актыўна развівалася кнігапісанне і кнігадрукаванне, а таксама была створана адна з найбольш каштоўных у ВКЛ манастырскіх бібліятэк107. У ранніх (і некаторых сучасных) крыніцах яго лічаць прадстаўніком таго самага роду Солтанаў, нават ідэнтыфікуюць яго з Іванам Солтанам108, пры якім магло адбыцца цудоўнае з’яўленне абраза Жыровіцкай Багародзіцы. Часам даводзіцца сустракаць меркаванне, што мітрапаліт меў дачыненне да заснавання Жыровіцкага манастыра109. Больш таго, некаторыя даследчыкі сцвярджаюць, што калі ў 1507 г. мітрапалітам стаў Я. Солтан, то шмат дарагіх рэчаў з мітрапаліцкай рызніцы перайшло ў Жыровічы, спадчынны маёнтак Солтанаў110 .

          У сувязі з гэтым складвалася адчуванне, што мітрапаліт мог перадаць каштоўнае, вартае такой асобы, Евангелле ў Жыровіцкі храм. Тым больш, што ён сапраўды падтрымліваў цікавасць да чытання кніг у асяроддзі першых супрасльскіх манахаў111. Сярод іншага, дакладна вядома, што мітрапаліт падараваў Супрасльскаму манастыру напісанае на пергаменце Евангелле ў срэбранай пазалочанай аправе, а таксама Псалтыр і Пяцікніжжа Майсея112 .

         І ўсё ж трэба прызнаць такое меркаванне памылковым. Па-першае, яшчэ ў 1895 г. Аляксей Бялецкі на падставе гістарычных крыніц паказаў, што Я. Солтан, верагодна, паходзіў зусім з іншага роду Солтанаў,

                                  Жыровіцкі манастыр (мастак Напалеон Орда, 1876).

                                       Нацыянальны музей у Кракаве, MNK III-r.a-4431

                                Жировичский монастырь (художник Наполеон Орда, 1876).

                                       Национальный музей в Кракове, MNK III-r.a-4431

                                    The Žyrovičy monastery (artist Napoleon Orda, 1876).

                                       The National Museum in Krakow, MNK III-r.a-4431

якія ў XV–XVI стст. мелі ўладанні ў Лагойскім павеце113. Некалькі пазней П. Жуковіч ужо адназначна сцвярджаў, што мітрапаліт Я. Солтан не меў ніякага дачынення ні да Жыровіч, ні да Жыровіцкай царквы ці манастыра114. Памылковае атаясамленне двух шляхецкіх родаў заблытала даволі многіх навукоўцаў. Але сёння можна ўпэўнена казаць, што Жыровічы не былі «спадчынным маёнткам» мітрапаліта Я.  Солтана і з гэтай прычыны нічога з мітрапаліцкай рызніцы ў Жыровічы ён не перадаваў. Па-другое, як нам ужо вядома, Жыровіцкае Евангелле было створана значна пазней часу жыцця і служэння мітрапаліта.

         Такім чынам, на сёння мы не маем ніякіх сведчанняў, якія маглі б даказаць сувязь прадстаўнікоў родаў Солтанаў са стварэннем Жыровіцкага Евангелля. Няма доказаў і той думкі, што яно было перададзена Солтанамі ў Жыровічы. Пры гэтым мы пакуль не будзем адмаўляць самой магчымасці сувязі Солтанаў з Жыровіцкім Евангеллем.

Леў Сапега і Іван Мялешка

            Жыровіцкае Евангелле даволі даўно шырока і паслядоўна называюць «Евангеллем Сапегі»115. Справа ў тым, што на аркушах 376–377 (пасля Евангелля паводле Яна) у рукапісе змешчаны ўласнаручны дарчы запіс Л. Сапегі, канцлера ВКЛ, вялікага гетмана, віленскага ваяводы, слонімскага старасты і ўрэшце аднаго з самых вядомых грамадскіх і палітычных дзеячаў ВКЛ. Наяўнасць запісу стала падставай для вельмі распаўсюджанай гіпотэзы, што сам канцлер, які некалі ініцыяваў выданне Статута ВКЛ 1588 г., гэтаксама стаў ініцыятарам стварэння Евангелля, якое ахвяраваў Жыровіцкаму манастыру.

          Нават у навуковых публікацыях можна сустрэць падобныя меркаванні: «Гісторыя ўзнікнення Жыровіцкага Евангелля, якое мае назву «Евангелле Сапегі», непарыўна звязана з гісторыяй СвятаУспенскага Жыровіцкага манастыра, для якога яно і было створана клопатамі Льва Сапегі»116. В. Шматаў у  сваім даследаванні аб’яднаў дзве памылковыя гіпотэзы, стварыўшы трэцюю: «Для Жыровіцкага манастыра рукапіс быў створаны на Брэсцкай кафедры дзякуючы клопатам Льва Сапегі»117 .

         Такім чынам, не маючы ніякіх доказаў і аргументацыі ўпэўнена выказвалася меркаванне, што рукапіс быў створаны пры спрыянні самога канцлера. Яшчэ больш пашыраным з’яўляецца меркаванне, што Л. Сапега падараваў Евангелле Жыровіцкаму манастыру (тут ужо размова не ідзе пра яго стварэнне пры ўдзеле канцлера)118. Некаторыя даследчыкі, зноў жа, не маючы ніякіх доказаў, прыдумалі нават нагоду, калі гэта адбылося: нібыта Л. Сапега падараваў Евангелле на асвячэнні Успенскага сабора 22 жніўня 1616 г.119 Паводле меркавання іншых, рукапісная кніга была перададзена Л. Сапегам у Жыровічы пазней – у 1630-х гг.

          Насамрэч імкненне звязаць ці нават прыпісаць аўтарства тых ці іншых кніжных помнікаў вядомым асобам з’яўляецца вельмі распаўсюджанай з’явай. Гэта ўздымае значнасць старых кніг, фарміруе стаўленне

                         Гісторыя Жыровіцкага манастыра Феадосія Баравіка

                             (Жыровічы, каля 1622). Бібліятэка РАН, ф. 37, № 38

                         История Жировичского монастыря Феодосия Боровика

                           (Жировичи, около 1622). Библиотека РАН, ф. 37, № 38

                     The history of the Žyrovičy monastery by Theodosius Baravik

                             (Žyrovičy, about 1622).

              The Library of the Russian Academy of Sciences, collection 37, № 38

да іх як да вялікай каштоўнасці. Аднак вельмі часта падобныя імкненні не падтрымліваюцца доказамі ці дастатковай аргументацыяй. У дадзеным жа выпадку выказанае меркаванне пра ўдзел Л. Сапегі ў стварэнні Жыровіцкага Евангелля аказалася не проста бяздоказным, але нават памылковым. Справа ў тым, што сама кніга была напісана не менш як за паўстагоддзя да з’яўлення ўкладнога запісу Л. Сапегі.

          Паспрабуем разабрацца ў сітуацыі і апісаць каштоўны аўтограф. Ён зроблены на беларускай (старабеларускай) мове скорапісам – шрыфтам дзелавога і мастацкага пісьменства свайго часу. Верагодна, увесь запіс быў складзены самім Л. Сапегам, які меў вялікі досвед у афармленні дакументаў як пісар, падканцлер і канцлер ВКЛ. У самым канцы запісу добра чытаецца подпіс: «Лев Сапега канцлер Вел. Княз. Литв. власною рукою». Аўтограф мае дакладную дату – 22 жніўня 1616 г.

          Калі звярнуцца да тэксту запісу, то размова ў ім ідзе пра дарэнне Жыровіцкаму манастыру шэрагу зямельных і іншых уладанняў, але не самога Евангелля. На той момант манастыр ужо быў уніяцкім і актыўна рос і разбудоўваўся дзякуючы спрыянню мясцовай шляхты і заступніцтву Багародзіцы (у пачатку XVII ст. ля Жыровіцкай іконы Багародзіцы рэгістраваліся шматлікія цуды). У выніку зямельныя ўладанні манастыра разрасталіся і дасягнулі суседняга Шылавіцкага маёнтка Льва Сапегі. Пабачыўшы такое імклівае развіццё манастыра канцлер пацвердзіў ранейшыя зямельныя дары сваіх продкаў «на домъ и церковь Божыю пречыстое Богородити въ Жыровичах». Больш таго, у дапаўненне да ранейшых дароў ён запісваў на гэту ж царкву новыя ўладанні: карчму ў Шылавічах, навакольныя ворныя землі, сенажаці і зараснікі, а таксама багата аздобленыя шаты і акладку «съ перлами из бляхами серебреными позлотистыми, поруче также перлами гафтованые на чырвономь акьсамите», епітрахілі, архіерэйскія мітру і посах, плашчаніцу, срэбраны келіх і дыскас. За гэтыя дары Л. Сапега прасіў, каб у названай царкве маліліся за караля, каралеву, каралевічаў, а таксама «за душу мою и за дети мои и за увес люд Божий завжды молитвы были» (арк. 376 адв.). Адмыслова жадаем звярнуць увагу, што ў тэксце запісу не згадваецца ні Жыровіцкі манастыр, ні Успенскі сабор (называецца Багародзіцкая царква), ні яго асвячэнне, ні само Евангелле.

         У дадзеным выпадку мы маем справу з даволі распаўсюджанай з’явай для кніжнасці ВКЛ: перад намі традыцыйны ўкладны запіс на разнастайную маёмасць, якая перадавалася заможным шляхцічам у дар царкве. Трэба прызнаць, што падобная традыцыя была дастаткова пашыранай у Беларусі з часоў Полацкага княства (можна згадаць, напрыклад, Полацкае Евангелле канца ХІІ – пачатку ХІІІ ст. з падобнымі запісамі) і засталася такой у ВКЛ і Рэчы Паспалітай (напрыклад, запісы на Тураўскім Евангеллі і іншых айчынных рукапісах)121. Такія запісы ў напрастольных Евангеллях былі свайго роду вечнай клятвай на Святым Пісанні, якую нельга парушыць ці адмяніць. Трэба адзначыць, што звычай уносіць запісы пра значныя падзеі, а таксама тэксты дамоваў у напрастольнае Евангелле быў шырока распаўсюджаны ў Беларусі, Украіне і ў паўднёвых славян122 .

          Такім чынам, у нас няма ніякіх падстаў, каб казаць пра стварэнне Жыровіцкага Евангелля па ініцыятыве ці пры падтрымцы Л. Сапегі. Не можам мы таксама сцвярджаць, што канцлер падараваў яго манастыру.

         Дарэчы, трэба згадаць, што ў Евангеллі на аркушах 295 адв. – 297 адв. ёсць і іншы ўкладны запіс на польскай мове, зроблены Багданай Меляшкоўнай Працлаўскай у 1623 г. Яго змест у некаторай ступені падобны на запіс Л. Сапегі. Шляхцянка таксама пацвярджае зробленую яе бацькам Іванам Мялешкам

                        Пазнавальныя бібліятэчныя шыфры, якія былі нанесены на кнігі

            з Жыровіцкай (асноўнай) манастырскай бібліятэкі ў 1757–1759 гг. Львоўская

                    нацыянальная навуковая бібліятэка імя В. Стэфаныка, МВ-299

                Узнаваемые библиотечные шифры, которые были нанесены на книги из

            Жировичской (основной) монастырской библиотеки в 1757–1759 гг. Львовская

                      Национальная научная библиотека имени В. Стефаника, МВ-299

                     Distinctive library ciphers were used to mark the books

                   from the (major) monastic library in Žyrovičy in 1757–1759.

                 The Stefanyk National Science Library, МВ-299

(памёр у 1622 г.) перадачу базыльянскаму манастыру фальварка Жыровічы з навакольнымі землямі, вёскай Агароднікі (пазней яна называлася Стайкі), лесу Вікня, поля Стая, лугоў, балота, а таксама іншых уладанняў.

         Дадзены ўкладны запіс мае вялікую каштоўнасць, бо адлюстроўвае найбольш раннія дарэнні на карысць манастыра, якія адбыліся яшчэ ў 1613 г. пры яго заснаванні. Яшчэ большае значэнне ім надае той факт, што арыгінальныя дароўныя дакументы 1613 г. не захаваліся123. Яны зніклі, як сведчыць укладны запіс Б. Працлаўскай, падчас забойства епіскапа Я. Кунцэвіча ў 1623 г., таму яна паўторна пацвердзіла зробленыя памерлым бацькам ахвяраванні. Верагодна, каб дакументы не былі страчаны яшчэ раз, самі манахі прапанавалі Б. Працлаўскай засведчыць ахвяраванне ў напрастольным Евангеллі, якое беражліва захоўвалася ва Успенскім саборы.

         Тым больш, што аналагічны запіс ужо зрабіў Л. Сапега. Аднак у адрозненне ад апошняга Б. Працлаўская не пісала ўвесь тэкст уласнаручна, а толькі падпісалася ў канцы кожнай старонкі запісу: «Bohdana / Mielyeskovna / Przeclavska / renką sva». Гэты подпіс зроблены іншай рукой на дрэннай польскай мове з відавочнымі памылкамі, што ўзніклі пад уплывам беларускай мовы, якую аўтар, верагодна, ведала лепш, чым польскую. Пры гэтым сам тэкст укладнога запісу зроблены даволі добрым польскім скорапісам.

         Трэба адзначыць, што здзейсненыя І. Мялешкам і Л. Сапегам багатыя дары на наступныя два стагоддзі забяспечылі дастатак і багацце манастыра, а галоўнае – яго незалежнасць ад улады мясцовых феадалаў. Дзякуючы гэтым двум падарункам ва ўласнасць жыровіцкіх манахаў перайшоў увесь фальварак з навакольнымі землямі, на якіх манастыр у далейшым развіваўся і мацнеў. Таму з’яўленне дадзеных дарчых надпісаў на старонках не толькі Слонімскіх гродскіх кніг, але і ў цудоўным напрастольным Евангеллі выглядала цалкам заканамерным.

Вядомыя факты

          Такім чынам, большасць існуючых на сёння меркаванняў пра паходжанне Жыровіцкага Евангелля не пацвярджаецца. Мы не можам упэўнена акрэсліць ні месца яго стварэння, ні імя яго заказчыка ці першага ўладальніка, ні час яго з’яўлення ў Жыровічах.

         І ўсё ж некаторыя развагі пра паходжанне рукапісу выказаць можна. Па-першае, трэба даволі дакладна лакалізаваць паходжанне Жыровіцкага Евангелля тэрыторыяй ВКЛ, а дакладней – этнічнымі беларускімі землямі. Пра гэта сведчыць аналіз моўных асаблівасцей тэксту кнігі: зацвярдзенне р, аканне, цеканне. Таксама сведчаннем таму з’яўляецца выкарыстанне для стварэння рукапісу паперы мясцовай вытворчасці (на захад гэта папера амаль не пастаўлялася, а ў Маскоўскай дзяржаве, дзе сваёй паперы ў XVI ст. яшчэ не было, карысталіся паперай заходнееўрапейскага паходжання124).

         З улікам праведзенага падрабязнага апісання рукапісу і разгледжаных гіпотэз можна выказаць меркаванне, што найбольш верагодным месцам стварэння рукапісу з’яўляецца мітрапаліцкі скрыпторый ці скрыпторый канцылярыі ВКЛ, якія працавалі ў Вільні і пра якія захаваліся некаторыя звесткі ў гістарычных крыніцах125. Ускосна пра гэта сведчыць некалькі фактараў.

                  Павел Дабрахотаў, выкладчык Літоўскай духоўнай семінарыі,

              пазней рэктар шматлікіх духоўных семінарый і праваслаўны епіскап

              Павел Доброхотов, преподаватель Литовской духовной семинарии,

        позже ректор многочисленных духовных семинарий и православный епископ

                     Pavel Dobrokhotov, professor of the Lithuanian Theological Seminary,

                later rector of numerous theological seminaries and Orthodox bishop

        Па-першае, гэта актыўнае выкарыстанне золата для аздобы мініяцюр, заставак і ініцыялаў. Яго з цяжкасцю можна было адшукаць у мясцовых манастырскіх і іншых кнігапісных цэнтрах. Не прасцей было засвоіць складаную практыку нанясення золата на паперу і пісьма па ім. У любым выпадку размова ідзе пра буйны кнігапісны цэнтр. Па-другое, на аналагічныя высновы нас наводзіць выкарыстанне каштоўных мінеральных фарбаў, якімі распісваліся мініяцюры, застаўкі і ініцыялы. Выкарыстаныя для афармлення рукапісу і нават пісання тэкстаў прыгожыя фарбы ствараліся на аснове рэдкіх, дарагіх і маладаступных матэрыялаў (лазурыт, малахіт і інш.126), якія маглі быць даступнымі толькі для вялікага кнігапіснага цэнтра. Урэшце іх прыгатаванне і выкарыстанне патрабавала знаёмства з гэтай складанай тэхналогіяй.

         Па-трэцяе, мініяцюры Жыровіцкага Евангелля захоўваюць кампазіцыю і нават паўтараюць колеравыя рашэнні іншых высокамастацкіх спісаў Евангелля. Відавочна, што мастак выпісваў свае мастацкія вобразы, раўняючыся на наяўныя прыклады з іншых рукапісных Евангелляў, якія маглі захоўвацца ў вялікім кнігапісным цэнтры.

          Па-чацвёртае, Жыровіцкае Евангелле было вельмі прафесійна перапісана добрым, роўным, спрактыкаваным почыркам. Характар пісьма не мяняецца, усюды ён упэўнены, вышыня, нахіл і абрысы літар роўныя. Відавочна, гэтай працай займаўся прафесійны перапісчык, які перад тым меў не адзін год практыкі і, мабыць, не адзін перапісаны рукапіс.

          Па-пятае, высакаякасная папера, на якой перапісана Жыровіцкае Евангелле, вядома таксама ў іншых рукапісах, якія паводле свайго паходжання звязаны, у пераважнай большасці, з Вільняй.

         Вельмі важныя падказкі нам даюць рукапісныя Трэбнік і Багародзічнік, якія ў 1545 г. Аляксандр Солтанавіч замовіў для Жыровіцкай царквы Прасвятой Багародзіцы. Сам факт замовы партыі богаслужбовых кніг для гэтай царквы мае выключную цікавасць і патрабуе больш глыбокага вывучэння, бо можа сведчыць пра важныя змены ў царкоўным жыцці Жыровіч. Ён можа пацвердзіць заснаванне ці аднаўленне царквы, якой былі неабходныя кнігі для правядзення набажэнства і арганізацыі рэлігійнага жыцця. Калі так, то прыблізна гэтым ці некалькі ранейшым часам можна датаваць пабудову ці аднаўленне пасля легендарнага пажару царквы ў Жыровічах, дзе знаходзілася цудатворная ікона Багародзіцы (больш ранніх, чым 1545 г., дакументальных сведчанняў пра існаванне царквы ў Жыровічах мы, на жаль, не маем).

         Паколькі Жыровіцкае Евангелле па часе свайго стварэння вельмі блізкае да названых рукапісаў, то можна было б дапусціць, што яно таксама было замоўлена для адноўленай (заснаванай) царквы Прасвятой Багародзіцы ў Жыровічах. Пры гэтым, як і названыя два рукапісы, Жыровіцкае Евангелле можа сваім паходжаннем быць звязана з Вільняй.

         І ўсё ж істотныя адрозненні па якасці выканання гэтых рукапісаў не дазваляюць іх адназначна звязаць між сабою. Выключныя мастацкія якасці і відавочная дарагавізна Жыровіцкага Евангелля выклікаюць сумневы, ці магла падобная кніга трапіць у невялікі храм, які амаль не згадваецца ў крыніцах XVI ст. Больш верагодна, што кніга з’явілася ў Жыровічах пасля актывізацыі манастырскага жыцця.

          Пры заснаванні новага манастыра ў Жыровічах у 1613 г. манахі не засталі амаль ніякай маёмасці ад колішняй царквы і, верагодна, нядзейснага перад тым манастыра. Аўтар першай хронікі Жыровіцкага манастыра і адзін з яго першых вядомых манахаў Феадосій Баравік пісаў: «Калі ж мы самі, манахі, уступіўшы ў гэта святое месца, у самой царкве, вельмі запушчанай, ледзьве нешта знайшлі».

         На некаторыя здагадкі нас наводзіць дарчы запіс Б. Працлаўскай на самім Жыровіцкім Евангеллі. Даследчыкі даўніх рукапісаў мала ім зацікавіліся, бо ён мае больш позняе паходжанне, напісаны па-польску

                   Старонка з першага навуковага апісання Жыровіцкага Евангелля,

                зробленага П. Дабрахотавым. Архіў СПбІГ РАН, кал. 52, № 157

                   Страница из первого научного описания Жировичского Евангелия,

                сделанного П. Доброхотовым. Архив СПбИИ РАН, кол. 52, № 157

A page from the first scientific description of the Žyrovičy Gospels, made by P. Dobrokhotov. The Archives of the Saint Petersburg Institute of History of the Russian Academy of Sciences, collection 52, No. 157

ды яшчэ і не такой важнай асобай, як Л. Сапега. Тым не менш гэты запіс пераканаўча сведчыць, што І.  Мялешка (бацька Б. Працлаўскай) у 1613 г. даў вялікі фундуш на заснаванне манастыра. Апрача іншага ён перадаў манастыру выкупленую ў Солтанаў маёмасць: «…яго міласць слаўнай памяці мой бацька, на той час вяльможны Берасцейскі кашталян пан Іван Мялешка, набытае купным правам ад яго міласці пана Івана Солтана, Астрынскага старасты…, аддаючы зараз… святой памяці айцу Язафату Кунцэвічу, якога ігуменам прызначыў вялебны яго міласць айцец Язэп Руцкі (на той час Галіцкі епіскап і протаархімандрыт закону святога Васіля Вялікага), царкву Жыровіцкую і манастыр з зямлёй, падданымі і фальваркам, якія да яго належаць, з усёй маёмасцю, якія здаўна названаму ўласніку служылі, перадаў ва ўласнасць, аддаў і срэбра, і  золата, і каштоўнасці, з абразом, келіхі, срэбныя крыжы, рызы і іншае царкоўнае начынне, Евангелле і шмат іншых царкоўных кніг, як падрабязней у інвентары бацькам пададзена, нічога сабе не пакінуўшы…» (арк. 295 адв. – 296).

         Як бачна, у цытаваным запісе асобна згадваецца адно Евангелле, якое вылучана сярод іншых кніг. Цалкам магчыма, што ў дадзеным выпадку размова ідзе як раз пра багата аздобленае і вельмі прадстаўнічае Жыровіцкае Евангелле. Калі так, то можна выказаць меркаванне, што рукапіс трапіў у Жыровіцкі манастыр дзякуючы І. Мялешку.

          Да нашага часу захаваліся два рукапісныя інвентары царкоўнага начыння за 1613 г., якія былі складзены слугою І. Мялешкі Іванам Мізгірам (як раз у час афармлення фундушу на заснаванне манастыра): адзін з іх запісаны кірыліцай па-беларуску (арыгінал)128, а другі – таксама па-беларуску, але лацінкай (копія)129. У гэтых дакументах згадваюцца крыжы, рызы, пярсцёнкі, але Евангелля, на жаль, няма. Магчыма, рукапіснае Евангелле не было часткаю ранейшай царкоўнай маёмасці ў Жыровічах, але трапіла да І. Мялешкі з Жыровіцкага маёнтка І. Солтана ці зусім іншым шляхам.

         Такім чынам, можна выказаць некаторыя здагадкі пра паходжанне рукапісу. Найбольш верагоднай, на наш погляд, можа выглядаць гіпотэза, што рукапіснае Евангелле было створана ў Вільні прафесійнымі майстрамі мітрапаліцкай ці вялікакняскай канцылярыі. Яно магло быць замоўлена Іванам (старэйшым) Солтанам. Калі так, то хутчэй за ўсё яно захоўвалася ў адным з маёнткаў Солтанаў (у Шашкінях ці, хутчэй, у саміх Жыровічах). У далейшым яно перайшло ва ўласнасць І. Мялешкі: альбо праз куплю маёмасці Івана (малодшага) Солтана (ці ад яго асабіста, ці праз Данііла Солтана, ці праз Эстэр Міхялевіч). У сваю чаргу І. Мялешка «як пабожны хрысціянскі чалавек, што Божае Богу» (арк. 295 адв.) у 1613 г. перадаў сваю маёмасць (у тым ліку Евангелле) у якасці фундушу на заснаванне Жыровіцкага манастыра. А ўжо на час напісання Л. Сапегам свайго дарчага надпісу Евангелле знаходзілася ў Жыровіцкай манастырскай царкве.

         Літоўская духоўная семінарыя ў будынках Віленскага Траецкага манастыра.

                     Фота Мірона Буткоўскага (?), канец ХІХ – пачатак ХХ ст.

        Литовская духовная семинария в зданиях Виленского Троицкого монастыря.

                      Фото Мирона Бутковского (?), конец ХІХ – начало ХХ в.

    The Lithuanian Theological Seminary in buildings of the Vilna Monastery of the Holy

           Trinity. Photograph by Miron Butkoŭski (?), the late 19th – early 20th centuries

                                                  З Жыровіч у Вільню

Кніга ў зборах манастыра

          Такім чынам, пра паходжанне Жыровіцкага Евангелля вядома няшмат. Пра некаторыя старонкі яго гісторыі мы можам весці размову на падставе аналізу самога помніка, пра іншыя – праз архіўныя дакументы і іншыя крыніцы. Але бясспрэчным можна лічыць знаходжанне рукапісу ў зборах Жыровіцкага манастыра не пазней чым з пачатку XVII ст.

         Пра гэта найбольш пераканаўча сведчаць апісаныя ўкладныя запісы Л. Сапегі і Б. Працлаўскай.

         На першую палову XVII ст. разам з імклівым ростам манастыра прыпадае актыўнае папаўненне жыровіцкага кнігазбору. Верагодна, у гэты час Евангелле ўжо захоўвалася ва Успенскім саборы – галоўным храме манастыра і выкарыстоўвалася для ўрачыстых набажэнстваў.

         Лёс падрыхтаваў для Жыровіцкага Евангелля і манастыра жахлівыя выпрабаванні – разбуральныя войны сярэдзіны XVII і пачатку XVIII ст., якія нанеслі ўсёй Беларусі непапраўныя страты. Але Евангелле, у  адрозненне ад многіх іншых святынь манастыра, цудоўным чынам захавалася. Асабліва разбуральным для Жыровіч выдаўся «Патоп» – вайна з Маскоўскай дзяржавай 1654–1676 гг. Так, у 1655 г. Жыровічы разам з манастыром былі спалены, шматлікія жыхары забіты, а маёмасць разрабавана войскам маскавітаў пад кіраўніцтвам А.М. Трубяцкога130. Верагодна, Жыровіцкае Евангелле, як адзін з найбольшых скарбаў, было вывезена манахамі ці схавана на час ваеннай агрэсіі. Моцныя разбурэнні чакалі Жыровічы і ад шведскага войска ў часы Паўночнай вайны, але Евангелле, нібы тая птушка Фенікс, увесь час паўставала з небыцця па-над попелам войнаў і пажараў.

         Яно па-ранейшаму працягвала выкарыстоўвацца ва Успенскім саборы і ў XVIII ст. Верагодна, менавіта яно маецца на ўвазе ў вопісе манастырскай маёмасці за 1731 г. У гэтым дакуменце акрамя асноўнай вялікай манастырскай бібліятэкі (якая складалася з 17 добра ўпарадкаваных раздзелаў) мы бачым адносна невялікі кнігазбор Успенскага сабора131. Ён ўключаў 46 друкаваных і 16 рукапісных кніг. Сярод рукапісных кніг былі Мінеі, Ірмалоі, Служэбнікі, Актоіх, Трэбнік і Евангелле – усе кнігі мелі фармат «in folio».

        Яшчэ М. Нікалаеў выказваў думку, што названае ў вопісе 1731 г. рукапіснае Евангелле з рызніцы Успенскага сабору і ёсць Жыровіцкім Евангеллем132. Але меркаванне застаецца меркаваннем, пакуль не дапоўніць яго аргументацыяй. Паспрабуем прывесці некаторыя факты, якія б маглі пацвердзіць сказанае. Па-першае, гэта памер рукапісу. Ён сапраўды адпавядае фармату «in folio». Аднак гэта недастатковы аргумент, бо большасць напрастольных Евангелляў мае падобны фармат. Дарагая і прыгожая аздоба рукапісу таксама магла быць прычынай яго выкарыстання падчас урачыстых набажэнстваў у храме.

         Але гэта ўсё ўскосныя сведчанні. Больш пэўную інфармацыю мы можам атрымаць з самога рукапісу. Справа ў тым, што ў 1757–1759 гг. галоўная манастырская бібліятэка была ўпарадкавана, кнігі звераны, расстаўлены па раздзелах і нанова заінвентарызаваны. На кожнай з іх з’явіўся характэрны шыфр з  кірылічных літар і лічбаў, а таксама зроблены ахоўныя ўладальніцкія запісы пра прыналежнасць да бібліятэкі Жыровіцкага манастыра. Звычайна ў ніжнім полі рукапісных і друкаваных кніг быў зроблены

Будынак былой універсітэцкай абсерваторыі, дзе знаходзілася

                    рукапіснае аддзяленне Віленскай публічнай бібліятэкі

                Здание бывшей университетской обсерватории, где расположилось

                 рукописное отделение Виленской публичной библиотеки

                The former University observatory building, where the Manuscripts

                    Department of the Vilna Public Library was situated

наступны пастаронкавы запіс: «Сия // Книга // з Библіотеки // Монастыра // Жировицкого // Чину // С[вя]таго // Васілія // Велікаго // 1758 // Anno // Подпісана».

          Характэрна, што на старонках Жыровіцкага Евангелля няма пазнавальнага бібліятэчнага шыфру, а значыць яно не было зверана разам з іншымі кнігамі галоўнай бібліятэкі манастыра і не было аднесена да таго ці іншага раздзелу. А вось пастаронкавы запіс на рукапісе прысутнічае, але ён некалькі адрозніваецца ад прыведзенага вышэй. Ён зроблены пазней – у 1763 г. Але галоўнае, што тут замест слоў «з Библиотеки Монастыра» знаходзіліся іншыя. На ніжнім полі аркушаў 53–64 чорным атрамантам зроблены пааркушны запіс (па адным слове на кожным аркушы): «Сия: // Еv[ан]г [е]лия: // Естъ: // церкви // Жировицкои: // Чину // С[вя]таго: // Васілія: // Велікаго: // 1763. // Anno: // Подпісана». Такім чынам, Жыровіцкае Евангелле сапраўды захоўвалася ў галоўнай царкве Жыровіцкага манастыра, а не ў манастырскай бібліятэцы. У 1763 г. адбылася зверка рызніцы Успенскага сабора, падчас якой на рукапісным Евангеллі, а таксама на некаторых іншых кнігах, што знаходзіліся ў царкве133, былі зроблены адпаведныя бібліятэчныя пазнакі.

         Цікава, што адным пастаронкавым запісам жыровіцкія бібліятэкары не абмежаваліся і з ахоўнай мэтай дробным скорапісам яшчэ тройчы запісалі падобную фразу ў іншых месцах рукапісу: «Сия Книга Монастыра Жировицкого, церкви Успения Прес[вя]той Б[огороди]ци» (на аркушы 10); «Монастыра Жировицкого, церкви Успения Б[огороди]ци» (на аркушы 81); «Монастыра Жировицкого церкви Успения // Прес[вя]той Б[огороди]ци» (на аркушах 180адв – 181).

         Гэтыя ўладальніцкія запісы яшчэ раз пераканаўча сведчаць, што рукапіс у той час захоўваўся ў галоўным храме Жыровіцкага манастыра – Успенскім саборы – і быў адной з яго галоўных святынь.

         Аналіз інвентароў паказвае, што ў манастырскім кнігазборы, для якога было вылучана асобнае памяшканне, захоўваліся найбольш старажытныя рукапісы і шматлікія сучасныя рэлігійныя, навуковыя і мастацкія выданні. У той жа час, ва Успенскім саборы знаходзіліся найперш кнігі, патрэбныя для арганізацыі набажэнства. Да таго ж царква была таксама і месцам, дзе зберагаліся найважнейшыя святыні Жыровіцкай абіцелі. У дадзеным выпадку можна сцвярджаць, што Жыровіцкае Евангелле адпавядала абодвум крытэрыям: яно і выконвала ўтылітарную функцыю напрастольнага Евангелля, па якім адпраўлялася служба ў храме, і мела выключную культурную каштоўнасць, успрымалася як вялікая святыня манастыра. Урэшце пра тое ж сведчаць і каштоўныя ўкладныя запісы Л. Сапегі і Б. Працлаўскай, якія запісваліся ў галоўнай кнізе манастыра, што мусіла захоўвацца тут вечна.

          Такім чынам, верагодна, Жыровіцкае Евангелле захоўвалася ў самім Успенскім саборы і  выкарыстоўвалася ў якасці напрастольнага Евангелля. Аднак, наколькі часта яго ўжывалі падчас набажэнства, сказаць даволі складана. Яно сапраўды мае характэрныя сляды частага выкарыстання: пакамечаныя першыя і апошнія сшыткі кодэкса, пацёртыя і парваныя ад гартання цэнтральная і ніжняя часткі знешніх палёў аркушаў. Але ў той жа час трэба прызнаць, што рукапіс захаваўся даволі добра: у ім дагэтуль наяўныя ўсе аркушы з тэкстам, амаль не абсыпаліся і не пацёрліся мініяцюры, зусім няшмат падкрэсленняў і каментароў у тэксце, мала слядоў ад кропель воску, што капалі са свечак пры чытанні і інш. Усё гэта, хутчэй за ўсё, павінна было б прысутнічаць у рукапісе, які не менш двух стагоддзяў выкарыстоўваўся для правядзення набажэнства.

         На нашу думку, Жыровіцкае Евангелле выкарыстоўвалася для арганізацыі і правядзення царкоўных службаў ва Успенскім саборы. Верагодна, адбывалася гэта не часта, а па найвялікшых святах. У цэлым жа

                 Чытальная зала Віленскай публічнай бібліятэкі (1910)

                 Читальный зал Виленской публичной библиотеки (1910)

                     Reading room of the Vilna Public Library (1910)

яно павінна было захоўвацца як рарытэт і святыня ў царкоўнай рызніцы. У большасці ж выпадкаў служба, відаць, адбывалася па друкаваных Евангеллях, якіх у рызніцы сабора у розны час было каля 6–8 адзінак134 .

         Пацвярджэнне нашай думкі мы знайшлі ў інвентары Жыровіцкага манастыра за 1785 г. У ім асобна вылучаны кнігі «старыя, захаваныя па-за ўжыткам»: «Трыодзь посная львоўскага друку 1, Міней пісаных шт. 5, Ірмалой пісаны 1, Служба пісанай Целу Хрыстоваму 1, Служба пісаная б. Язафату 1, Евангелле пісанае 1»135. Можна меркаваць, што апошняя ў пераліку кніга – гэта і ёсць Жыровіцкае Евангелле. Яно насамрэч захоўвалася як старажытная святыня пры саборнай царкве і для штодзённых набажэнстваў ужо не выкарыстоўвалася.

Шлях у Вільню

Навукоўцы лічаць, што да сярэдзіны XIX ст. Евангелле захоўвалася ў бібліятэцы Жыровіцкага Успенскага сабора і належала яму136. Верагодна, ўсё ж яно на некаторы час пакідала сцены царквы і  манастыра. Недзе ў пачатку ХІХ ст. ім маглі зацікавіцца М. Баброўскі ці іншыя члены Берасцейскага капітула, пра што мы пісалі вышэй, і вывезці рукапіс у Берасце.

         Відавочна, што з Берасця Евангелле вярнулася назад у Жыровічы, дзе нейкі час захоўвалася ва  Успенскім саборы. Пра гэта сведчыць надпіс на першым аркушы рукапісу: «Доставлена въ Соборъ Жировицкой изъ Бржеской кафедры». Аднак доўга у саборы яно пабыць не паспела. Як вядома, рашэннем расійскіх царкоўных уладаў Жыровіцкі базыльянскі манастыр у 1828 г. быў закрыты, а на яго базе пачала працу Літоўская духоўная семінарыя. Гэта нанесла моцны ўдар па дзейнасці базыльянаў, бо манастыр у  Жыровічах быў адным з іх галоўных духоўных цэнтраў. Менавіта з гэтай мэтай член Грэка-ўніяцкай калегіі ў Пецярбургу Іосіф Сямашка ініцыяваў закрыццё манастыра. Семінарыі дасталася амаль уся маёмасць манастыра, у тым ліку старажытныя кнігазборы.

          Ужо пасля закрыцця Жыровіцкага манастыра і стварэння Літоўскай духоўнай семінарыі Евангелле трапіла ў бібліятэку гэтай навучальнай ўстановы. Там яе пабачыў і апісаў П. Дабрахотаў, які ў 1837–1849 гг. па накіраванні з Пецярбурга працаваў тут выкладчыкам137. У сваіх запісах расійскі бібліяфіл дакладна засведчыў: «Выписано из рукописного Евангелия, хранящегося в библиотеке Литовской семинарии»138 .           Сёння складана сказаць, чаму Евангелле перастала выкарыстоўвацца ў самім Успенскім саборы. Вядома, што ў гэты час ішоў працэс ліквідацыі царкоўнай уніі і пераводу ўніятаў у праваслаўе. З гэтай мэтай сіламі І. Сямашкі і яго аднадумцаў з царкоўнага ўжытку масава вымалі старажытныя беларускія рукапісы і выданні, якія маглі нечым адрознівацца ад кніг расійскага паходжання139. Перад царквой стаяла задача ўніфікацыі набажэнства па расійскім узоры, а ранейшыя айчынныя кнігі маглі таму перашкодзіць. Для патрэб уніяцкай царквы (а семінарыя заставалася ўніяцкай) з Расіі высылалася шмат богаслужэбнай

         Верхняе вечка новай аправы Жыровіцкага Евангелля,

             якое захоўваецца ў асобнай папцы

               Верхняя крышка нового переплета Жировичского Евангелия,

            хранящаяся в отдельной папке

             The upper cover of the Žyrovičy Gospels’ new binding,

               preserved in a separate folder

і  духоўнай літаратуры, якая замяніла мясцовую і прывазную заходнюю. З 1834 г. пачаўся поўны і  абавязковы пераход на выкарыстанне богаслужэбнай літаратуры маскоўскага друку140. Да нашых дзён нават захаваліся шматлікія распіскі, якія браліся ў Жыровічах ад уніяцкіх святароў, што яны ў далейшым будуць карыстацца ў царкоўным ужытку толькі кнігамі маскоўскага друку141 .

         Што характэрна, менавіта Жыровічы (тут працавала духоўная кансісторыя) сталі цэнтрам збірання незапатрабаваных у новых умовах кніг з усёй Беларусі142. Іх масава звозілі ў Літоўскую семінарыю, аднак неабходнасці ў такім аб’ёме ўніяцкіх служэбнікаў і іншых кніг ужо не было. У выніку вялікая іх колькасць проста знішчалася (было прынята рашэнне спаліць многія «лішнія» кнігі, пакінуўшы па 1–2 асобнікі кожнага выдання для бібліятэкі семінарыі). Паводле ўспамінаў мітрапаліта І. Сямашкі і яго паплечнікаў, за адзін раз была спалена 201 кніга, за 3 гады – больш за дзве тысячы143. Трэба адзначыць, што знішчаліся пераважна ўніяцкія служэбнікі і іншыя выданні базыльянскіх друкарань, у той час як старажытныя рукапісы толькі выключаліся з ужытку і перадаваліся на цэнтралізаванае захаванне ў духоўную кансісторыю ці бібліятэку семінарыі.

         Так ці іначай, падчас знаходжання П. Дабрахотава ў Жыровічах каштоўнае рукапіснае Евангелле ўжо зберагалася у бібліятэцы семінарыі. Па нейкай прычыне гэты выкладчык і бібліяфіл пакінуў у Жыровічах сам рукапіс. Справа ў тым, што П. Дабрахотаў вывез з манастырскіх збораў нямала вельмі рэдкіх кніжных помнікаў і найбольш каштоўныя дакументы манастырскага архіва144. Большасць з іх сёння захоўваецца ў Санкт-Пецярбургу і з’яўляецца каштоўнай крыніцай па гісторыі Жыровіцкага манастыра. З Жыровіцкім Евангеллем гэтага не адбылося. Верагодна, яно было надта каштоўным і вядомым у манастыры і семінарыі помнікам, які проста так вывезці з Жыровіч было складана.

         Тым не менш, менавіта П. Дабрахотаў зрабіў першае апісанне Жыровіцкага Евангелля і перапісаў укладныя запісы на яго старонках. Ён уважліва і паслядоўна скапіраваў абодва запісы (спачатку Л. Сапегі па-беларуску, а затым і Б. Працлаўскай па-польску), стараючыся захаваць нават асаблівасці пісьма арыгінала (напрыклад, пры перадачы подпісу Л. Сапегі). Сёння гэтыя запіскі П. Дабрахотава захоўваюцца ў Архіве СПбІГ РАН.

         Далейшы лёс старажытнага манускрыпта быў цесна звязаны з уладкаваннем манастырскай бібліятэкі. Літоўская духоўная семінарыя папрацавала ў Жыровічах зусім нядоўга. Яе размяшчэнне ў невялікім мястэчку ў атачэнні глухіх лясоў цудоўна падыходзіла для манастыра, але было менш прыдатным для духоўнай семінарыі і яе выкладчыкаў. У выніку неўзабаве пасля ліквідацыі царкоўнай уніі і выгнання базыльянаў, якія больш не ўяўлялі пагрозы для праваслаўя, Літоўская духоўная семінарыя ў 1845 г. была пераведзена з Жыровіч у Вільню, дзе знаходзілася і ў часы ўніятаў. Нібыта ўсё вярнулася на ранейшыя месцы, але не зусім. Сярод іншага з Жыровіч у Вільню разам з семінарыяй была

                        Цэтлік Віленскай публічнай бібліятэкі,

                  наклеены на форзацны аркуш Жыровіцкага Евангелля

                         Ярлык Виленской публичной библиотеки,

                 наклеенный на форзацный лист Жировичского Евангелия

                           The label of the Vilna Public Library,

                          glued on the end-sheet of the Žyrovičy Gospels

перададзена частка бібліятэкі Жыровіцкага манастыра, у тым ліку некалькі дзясяткаў самых каштоўных рукапісаў146. Адным з іх было Жыровіцкае Евангелле.

         Семінарыя разам з вывезенай бібліятэкай размясцілася ў памяшканнях закрытага некалькі раней Віленскага Траецкага манастыра (па ліквідацыі уніі ў 1839 г. ён стаў праваслаўным, аднак недахоп манахаў пасля выгнання базыльянаў вымусіў улады закрыць манастыр і засяліць яго семінарыстамі). У Віленскай (Літоўскай) семінарыі ў выніку перадачы з Жыровіч была сфарміравана багатая бібліятэка, якая ўтрымлівала старажытныя рукапісы, рэдкія для большасці падобных навучальных устаноў. Жыровіцкае Евангелле ў семінарскай бібліятэцы было зарэгістравана пад нумарам 2 (па звестках на 1869 г.).

У Віленскай публічнай бібліятэцы

         Трэба адзначыць, што пасля Паўстання 1863–1864 гг. расійскія ўлады істотна пераасэнсавалі сваю палітыку на беларускіх землях і ўзялі курс на рашучае выкараненне польскага і каталіцкага ўплыву. У сувязі з гэтым яны ініцыявалі вялікую праграму навуковых даследаванняў мінулага Беларусі. Асаблівую цікавасць уяўлялі пошукі старажытных праваслаўных артэфактаў і сведчанняў гістарычных сувязей Беларусі з іншымі цэнтрамі даўняй Русі. Больш падрабязнае асвятленне гэтай тэматыкі павінна было засведчыць старажытныя карані праваслаўнай культуры ў Беларусі, яе даўнія сувязі з усходнеславянскім светам і Расіяй, у прыватнасці.

         Для гэтых мэт віленскі генерал-губернатар Міхаіл Мураўёў (1796–1866) і апякун Віленскай навучальнай акругі Іван Карнілаў (1811–1901) падтрымалі ідэю стварэння Віленскай публічнай бібліятэкі як «лепшага сродку для мясцовай культурнай барацьбы» і «абгрунтавання рускіх правоў на Заходні край»148. З той жа мэтай кіраўніцтва Віленскай навучальнай акругі накіроўвала адмысловыя археаграфічныя экспедыцыі ў розныя куточкі Беларусі, галоўнай задачай якіх быў пошук старажытных помнікаў праваслаўнага пісьменства149. Такім шляхам былі адшуканы старажытныя Тураўскае, Мсціжскае, Ваўкавыскае і Нобельскае Евангеллі, Супрасльскі ірмалой, а таксама многія іншыя каштоўныя рукапісы150 .

         Аднак асноўным шляхам папаўнення фондаў Віленскай публічнай бібліятэкі стала канфіскацыя кнігазбораў закрытых каталіцкіх і ўніяцкіх манастыроў, а таксама рэквізіцыя старажытных кніжных помнікаў, якія адрозніваліся сваім характарам ад прынятых у Расійскай імперыі традыцый праваслаўнай кніжнасці. Як вядома, пасля Паўстанняў 1830–1831 і 1863–1864 гг. былі закрыты многія каталіцкія і ўніяцкія манастыры, навучальныя ўстановы, грамадскія структуры, спыніў дзейнасць знакаміты Віленскі музей старажытнасцей. Іх маёмасць пераходзіла ва ўласнасць дзяржавы ці праваслаўных арганізацый. Былі таксама канфіскаваны шматлікія прыватныя калекцыі і зборы ўдзельнікаў паўстанняў і недобранадзейных жыхароў Паўночна-Заходняга краю151. Аднак з пункту гледжання новага часу і новай ідэалогіі далёка не ўсе кніжныя калекцыі мінулага выглядалі неабходнымі для захавання і далейшага выкарыстання.

           Флавіян Дабранскі, гісторык і археограф, старшыня Камісіі Віленскай публічнай

                    бібліятэкі, аўтар першага падрабязнага апісання Жыровіцкага Евангелля

       Флавиан Добрянский, историк и археограф, председатель Комиссии Виленской публичной            

           библиотеки, автор первого подробного описания Жировичского Евангелия

                Flavijan Dabranski, historian and archaeographer,

             Chairman of the Vilna Public Library Commission.

                The autor of the first scientific publication about the Žyrovičy Gospels

У  прыватнасці, бібліятэкі колішніх каталіцкіх і ўніяцкіх манастыроў і навучальных устаноў не былі патрэбны ў асноўным сваім аб’ёме новым праваслаўным і дзяржаўным установам. Некаторыя з іх былі знішчаны як неадпаведныя новым рэаліям, частка адпраўлена ў Маскву, Пецярбург ці Кіеў, а некаторым пашанцавала трапіць у зборы навастворанай Віленскай публічнай бібліятэкі152 .

          Сярод важных набыткаў бібліятэкі стала атрыманне старажытных і выключна каштоўных кнігазбораў Супрасльскага, Барунскага, Беразвецкага праваслаўных (а перад тым уніяцкіх) манастыроў153. Вядома, што ў 1878 г. 40 царкоўнаславянскіх рукапісаў са збору Літоўскай духоўнай семінарыі былі перададзены ў Віленскую публічную бібліятэку154. Большасць з іх паходзіла з кнігазбору Жыровіцкага манастыра. Верагодна, сярод іх было і Жыровіцкае Евангелле155. Яно трапіла ў рукапіснае аддзяленне, дзе на той час налічвалася каля 1000 разабраных і каталагізаваных кніг (але былі яшчэ і неразабраныя ў невядомай колькасці)156 .

         Тут жа было зроблена і першае дэталёвае апісанне Жыровіцкага Евангелля. Сярод іншага, захавальнікамі Віленскай публічнай бібліятэкі было адзначана, што старая аправа была ўжо моцна пашкоджанай. Таму супрацоўнікамі бібліятэкі рукапіс быў нанова пераплецены ў паўскураную аправу: кардонныя клееныя вечкі і скураная спінка (сёння з ёю можна азнаёміцца, хаця захоўваецца яна асобна ад кніжнага блока). На ўнутраным баку верхняга вечка быў наклеены папяровы цэтлік з абазначэннем «Рукописное Отделение Виленской публичной библиотеки», на якім ад рукі былі дапісаны нумар захоўвання («150») і нумар рукапісу паводле каталога Ф. Дабранскага («32»).

         Супрацоўнікі Віленскай публічнай бібліятэкі перанумаравалі аркушы Жыровіцкага Евангелля. Яшчэ ў першай палове ХІХ ст. рукапіс падобнай нумарацыі не меў. Апісваючы яго ў зборах Літоўскай духоўнай семінарыі, П. Дабрахотаў адзначыў, што яно складаецца з 52 сшыткаў і не пазначыў колькасць аркушаў. Да таго ж пры апісанні месцазнаходжання ўкладных запісаў ён не абазначаў аркушы, а рабіў прывязку да евангельскіх тэкстаў. Такім чынам, на той момант рукапіс меў толькі класічную пісцовую нумарацыю сшыткаў кірылічнымі літарамі, а фаліяцыя (нумарацыя аркушаў) з’явілася пазней – ужо ў Віленскай публічнай бібліятэцы.

         Можам нават выказаць меркаванне, што нумарацыю ажыццявіў сам Ф. Дабранскі пры апісанні рукапісаў Віленскай публічнай бібліятэкі, якое было апублікавана самастойным выданнем158. Нумарацыя аркушаў была прастаўлена чорным атрамантам на ліцавым баку кожнага аркуша (з некаторымі памылкамі, пра што сказана вышэй). Тым жа атрамантам і тым жа почыркам у рукапісе зроблены нешматлікія каментарыі на палях. Напрыклад, каля ўкладных запісаў Л. Сапегі і Б. Працлаўскай былі абазначаны гады іх напісання: «1616» (арк. 376) і «1620» (арк. 297) адпаведна. Як бачна, запіс Б. Працлаўскай быў няправільна датаваны (у арыгінале «Roku Panskiego Tysiąc Szesci Set Dwudziestego trzeciego», гэта значыць 1623 г.). Аналагічную памылковую дату мы бачым і ў каталозе Ф. Дабранскага і некаторых пазнейшых даследчыкаў, якія скапіравалі апісанне з гэтага выдання.

Каталог Ф. Дабранскага «Описание рукописей Виленской публичной библиотеки» (Вільня, 1882)

Каталог Ф. Добрянского «Описание рукописей Виленской публичной библиотеки» (Вильна, 1882)

The catalogue of F. Dabranski “The description of the Vilna Public Library manuscripts” (Vilna, 1882)

         У 1914 г. пачалася Першая сусветная вайна, у якую неўзабаве актыўна ўключылася Расійская імперыя. Аднак у выніку паразаў лінія фронту пачала хутка набліжацца да Вільні. Узнікла пагроза для каштоўных збораў «Паўночна-Заходняга краю», таму расійскія ўлады прынялі рашэнне аб эвакуацыі Віленскай публічнай бібліятэкі. Летам 1915 г. найбольш каштоўныя помнікі былі вывезены з Вільні ў  Маскву (у  Румянцаўскі музеум)161. Сярод іх былі Тураўскае, Нобельскае, Ваўкавыскае Евангеллі, Летапіс Аўрамкі і многія іншыя рарытэты беларускага паходжання. Было сярод іх і Жыровіцкае Евангелле162. З заканчэннем вайны каштоўныя калекцыі бібліятэкі засталіся ў Маскве. Польскі ўрад (а Вільня ў міжваенны перыяд уваходзіла ў склад Польшчы) намагаўся вярнуць з Расіі вывезеныя культурныя скарбы, аднак рукапісныя зборы Віленскай публічнай бібліятэкі засталіся ў Маскве, дзе трапілі ў Дзяржаўную бібліятэку СССР імя У.І. Леніна.

          Пасля пачатку Другой сусветнай вайны і падзелу Польшчы між нацысцкай Германіяй і СССР Вільня, нядоўга пабыўшы ў складзе БССР, была перададзена Літве. Па завяршэнні вайны гэта дазволіла Літве (ужо у складзе СССР) прэтэндаваць на вяртанне раней вывезеных з Вільні гістарычных калекцый. Сярод іншага прыблізна ў 1946–1952 гг. з Масквы была вернута калекцыя старажытных кірылічных рукапісаў, якія некалі належалі Віленскай публічнай бібліятэцы (амаль усе яны мелі беларускае паходжанне). Гэтыя зборы ўвайшлі ў фонды Цэнтральнай бібліятэкі Акадэміі навук Літоўскай ССР163 .

          Дадзеная бібліятэка была ўтворана яшчэ ў 1941 г., калі літоўскія савецкія ўлады пачалі канфіскацыю маёмасці царкоўных і іншых арганізацый міжваеннай Вільні. Такім чынам, даволі маладая ў маштабах Літвы бібліятэка атрымала ў свае фонды вельмі старажытныя і каштоўныя калекцыі. Нягледзячы на  маладосць установы, яе супрацоўнікі праявілі вялікі клопат і сапраўдны прафесіяналізм у працы па захаванні каштоўных скарбаў і помнікаў мінуўшчыны.

                                                Рэвіталізацыя Жыровіцкага Евангелля

Сучасны стан захавання рукапісу

         Сёння Жыровіцкае Евангелле дбайна зберагаецца ў БУЛАН (колішняя Цэнтральная бібліятэка Акадэміі навук Літоўскай ССР) у фондзе кірылічных рукапісаў (F19)164 пад нумарам 32. У гэтым фондзе сабраны ў пераважнай большасці старажытныя рукапісы на царкоўнаславянскай і старабеларускай мовах, якія пачалі збірацца ў складзе Віленскай публічнай бібліятэкі ў другой палове ХІХ ст. Сучасны стан захавання рукапісу атрыманы ў выніку рэстаўрацыйных работ, якія праходзілі ў  Рэстаўрацыйным цэнтры Пранаса Гудзінаса пры Літоўскім нацыянальным мастацкім музеі ў 1984–1996  гг.165 Да рэстаўрацыі адбылася фотафіксацыя наяўнага стану захавання рукапісу і яго падрабязнае апісанне. У гэтых матэрыялах сярод іншага было вызначана, што рукапіс, які фігуруе пад папулярным найменнем «Евангелле Сапегі», напісаны на стараславянскай мове ў XVI ст. Рэстаўратарам давялося сутыкнуцца з цэлым комплексам праблем і пытанняў, многія з якіх выглядаюць даволі традыцыйнымі. І, трэба сказаць, сваю працу яны выканалі вельмі прафесійна.

           Будынак Румянцаўскага музея ў Маскве (Дом Пашкова).

             Паштоўка пачатку ХХ ст.

                 Здание Румянцевского музея в Москве (Дом Пашкова).

             Открытка начала ХХ в.

                  The Rumyantsev Museum building in Moscow (the Pashkov House).                      

Postcard of the early 20th century

         З тых часоў знешні выгляд і стан захоўвання рукапісу істотна не мяняліся. Паспрабуем апісаць, як сёння выглядае Жыровіцкае Евангелле.

         Як звычайна, найбольш пашкоджанымі з’яўляюцца першыя і апошнія аркушы кнігі, якія больш інтэнсіўна выкарыстоўваюцца і мнуцца аб аправу. Так, на аркушах 1–8 (першы сшытак) знешні край палёў абарваны. Ніжняя частка знешніх палёў аркушаў 366–404 (канец рукапісу) таксама пакамечана і шмат дзе абарваная. Аркушы 374–375, 376–377, змешчаныя асобна, разам утвараюць незвычайны сшытак.

         Апошні сшытак (52-гі па ліку) складаецца з аркушаў 402–404, якія выпадаюць, бо незмацаваныя з іншымі. Каля лініі перагібу абарвана частка аркушаў 403–404 (у месцы іх сшывання), у выніку чаго страчаны нават фрагменты тэксту ад 3 да 5 літар на стыку.

         На працягу перыяду свайго выкарыстання рукапіс Евангелля быў заліты вадой, але пашкоджанні не вельмі сур’ёзныя і тэкст добра чытаецца. Большасць пашкоджанняў тэксту звязана з тым, што канцэнтраваны атрамант, якім напісаны рукапіс, у некаторых месцах «праеў» паперу наскрозь у выніку чаго ўзніклі дзіркі з частковай стратай тэксту (напрыклад, на аркушах 87, 94, 105, 134, 178, 189, 190, 210 і інш.). Падобная з’ява здаралася ў тыя часы, бо захаваліся нават рэцэпты пісараў, што рабіць, калі атрамант «праядае» паперу166. І ўсё ж скразныя дзіркі ў аркушах Жыровіцкага Евангелля з’яўляюцца нячастай з’явай. На большасці аркушаў канцэнтраваны атрамант моцна прапітаў паперу і афарбаваў яе, што добра бачна нават з супрацьлеглага боку. З-за гэтага ствараецца адчуванне карычневага бруду на старонках.

         Падчас рэстаўрацыі быў зняты паўскураны пераплёт канца ХІХ – пачатку ХХ ст., рэшткі якога сёння захоўваюцца ў асобнай папцы. Кніга была расшыта па аркушах для індывідуальнай апрацоўкі кожнага з іх. Самі аркушы былі ачышчаны, дадаткова ўмацаваны. Страчаныя фрагменты далікатна даліты паперай падобнай фактуры. Сярод іншага былі заліты новай папяровай масай праколы на месцы сшыўкі аркушаў па лініі згібання. Пры дапамозе тонкай і паўпразрыстай паперы асцярожна заклеены дзіркі ў тых месцах, дзе атрамант наскрозь «праеў» старонкі, а таксама ўмацаваны нязначна пашкоджаныя аркушы. Часам рэстаўрацыйнай паперай заклеены ўвесь аркуш ды яшчэ і празмерна тоўстым слоем, ад чаго ён выглядае замыленым, ненатуральна пабеленым, непадобным на іншыя старонкі па сваім тоне (напрыклад, 50 / 51  адв., 56 / 61 адв.). У іншых месцах кропкавыя латкі зроблены непасрэдна на саміх дзірках, але ў некаторых месцах яны ўсё ж кідаюцца ў вочы (52 адв.). Магчыма, менавіта пры рэстаўрацыі былі пераблытаны аркушы ў першым сшытку (сёння яны захоўваюцца ў няправільнай паслядоўнасці).

       Ушанаванне    

          Цікавасць да Жыровіцкага Евангелля адрадзілася ўжо ў наш час. Асабліва заўважным гэта стала з канца 1980-х гг., калі ў беларускім грамадстве і навуковай думцы ўсё больш яркім станавілася імкненне да асэнсавання нашай мінуўшчыны, а таксама адбывалася аднаўленне рэлігійных пачуццяў насельніцтва. У такой сітуацыі Жыровіцкае Евангелле паступова ператваралася ў адзін з сімвалаў колішняй велічы айчыннай культуры і сведчанне высокай рэлігійнасці насельніцтва Беларусі ў розныя часы. Да таго ж яно сімвалізавала і сумны лёс шматлікіх культурных помнікаў, вывезеных па-за межы Беларусі.

         З таго часу ў друку рэгулярна пачалі з’яўляцца публікацыі пра Жыровіцкае Евангелле. Хаця яны былі перанасычаны шматлікімі памылкамі і часцей за ўсё пісаліся на падставе другасных крыніц без знаёмства з арыгіналам, аднак яны ўсё ж павялічвалі грамадскую цікавасць да слаўнага кніжнага помніка.

                   Будынак Бібліятэкі імя Урублеўскіх Літоўскай акадэміі навук

              Здание Библиотеки им. Врублевских Литовской академии наук

                     The building of the Wroblewski Library of the Lithuanian Academy of Sciences

         Мелі месца нават перамовы пра магчымасць вяртання Евангелля ў беларускія зборы, якія праходзілі як на дзяржаўным узроўні, так і сіламі Беларускай Праваслаўнай Царквы.

         Не здолеўшы дасягнуць поспеху ў рэальным вяртанні святыні ў Беларусь закрытае акцыянернае таварыства «Трыоль» ініцыявала стварэнне копіі святыні, якая б максімальна дакладна паўтарала асаблівасці арыгінала. Канчатковай мэтай падобнага ўзнаўлення было перадаць дадзеную копію Жыровіцкаму манастыру167. Апрача калектыву фірмы да працы над выкананнем копіі далучыліся мастак Пятро Драчоў з сынам Міколам, якія і выканалі агульны аб’ём работ. У якасці навуковага кансультанта выступіў доктар В. Шматаў. Для ўзнаўлення быў выкарыстаны чорна-белы мікрафільм Евангелля, а таксама каляровыя ксеракопіі некаторых яго старонак168 .

         Пятру Драчову спатрэбілася паўтара года напружанай працы, каб стварыць якасную копію старажытнага рукапісу. Яму дапамог ранейшы досвед па стварэнні муляжоў рэдкіх рукапісных і першадрукаваных кніг для розных музеяў рэспублікі: Тураўскага, Аршанскага, Друцкага, Лаўрышаўскага Евангелляў, Радзівілаўскага і Супрасльскага летапісаў, першадрукаў Ф. Скарыны, іншых даўніх беларускіх выданняў.

         На вялікі жаль, на падставе атрыманых з Літвы матэрыялаў не атрымалася абсалютна дакладна перадаць выгляд рукапісу: перадача колераў, выкарыстаныя матэрыялы, нават памеры копіі даволі істотна адрозніваліся ад арыгінала. Тым не менш вялікая праца была праведзена і ў красавіку 2004 г. прыгожая мастацкая копія вагай у 7,5 кг, якая дэманстравала ўсе восем соцень старонак тэксту, каляровыя мініяцюры, застаўкі і ініцыялы, была прадстаўлена мітрапаліту Мінскаму і Слуцкаму Філарэту. Вынік працы быў высока ацэнены Сінодам Беларускай праваслаўнай царквы, а ў пачатку мая таго ж года адбылася ўрачыстая перадача Жыровіцкага Евангелля епіскапу Навагрудскаму і Лідскаму Гурыю на захаванне ў Жыровіцкім Успенскім мужчынскім манастыры. Там яна захоўваецца і сёння, заняўшы пачэснае месца ў экспазіцыі царкоўна-археалагічнага музея Мінскай духоўнай семінарыі.

         Важныя захады па ўшанаванню слаўнага рукапіснага помніка зрабілі і яго захавальнікі, якія заслужана лічаць Жыровіцкае Евангелле «адной з найбольш каштоўных рукапісных кніг, якія захоўваюцца ў Літве»169. Рукапіс знаходзіцца на ўліку як культурная каштоўнасць і нават у 2008 г. уключаны ў Літоўскі нацыянальны рэестр дакументальнай спадчыны ЮНЭСКА «Памяць свету»170. Сіламі БУЛАН рукапіс быў алічбаваны і яго электронная копія (у некалькі абмежаванай якасці) стала даступнай для ўсіх ахвотных на сайце бібліятэкі.

         Часам БУЛАН экспанавала Жыровіцкае Евангелле на выставах, якія праходзяць у будынку бібліятэкі. Напрыклад, у 2007 г. яно дэманстравалася на выставе рукапісных і друкаваных Біблій, якую падрыхтавалі супрацоўніцы Даля Бікаўскене (Dalia Bikauskienė) і Віялета Радвіліене (Violeta Radvilienė) .

           Кіраўніцтва бібліятэкі падтрымала дэманстрацыю рукапісу на некалькіх выставах, якія праходзілі па-за межамі арганізацыі-захавальніцы. Так, напрыканцы 2011 г. у Каралеўскім замку на Вавелі ў Кракаве (Польшча) адбылася выстава «Sapiehowie : kolekcjonerzy i mecenasi» («Сапегі: калекцыянеры і мецэнаты»),

            Адкрыццё выставы «Sapiehowie: kolekcjonerzy i mecenasi» ў Кракаве (2011)

            Открытие выставки «Sapiehowie: kolekcjonerzy i mecenasi» в Кракове (2011)

          The opening of the exhibition “Sapiehowie: kolekcjonerzy i mecenasi” in Kraków (2011)

арганізаваная супольна ўстановамі культуры Польшчы і Літвы173. Адным з цэнтральных аб’ектаў у экспазіцыі стаў фрагмент (некалькі аркушаў) Жыровіцкага Евангелля, якое выклікала вялікую цікавасць гледачоў.

         Адразу пасля яе завяршэння гэтая ж выстава была паўторана ў Вільні (Літва) – у Віленскай карціннай галерэі (колішнім палацы Хадкевічаў). Яна мела некалькі змененую назву – «Kryžiai yra dorybės ženklas, o Strėlė – pergalės… Sapiegos – valstybininkai, meno mecenatai ir kolekcininkai» («Крыжы азначаюць цноту, а Страла – перамогу… Сапегі – дзяржаўныя дзеячы, мецэнаты і калекцыянеры»). Выстава прымала наведвальнікаў з 16 лютага да 20 траўня 2012 г. і стала адной з галоўных культурных падзей года ў Літве. БУЛАН выступіла партнёрам дадзенай выставы і таксама прапанавала свой каштоўны экспанат174. На думку некаторых журналістаў, менавіта Жыровіцкае Евангелле стала «галоўным рарытэтам» на выставе.

         Некалькі гадоў назад рукапіс быў прафесійна адсканіраваны на абсталяванні бібліятэкі. Але паколькі яго электронная версія ўжо стала даступнай шырокай грамадскасці, то мы павінны адзначыць, што яна не вельмі дакладна перадае арыгінальную колеравую гаму рукапісу. Да таго ж у лічбавай копіі пераблытаны некаторыя старонкі, а тры з іх наогул прапушчаны. Упэўнены, што гэта тэхнічная недакладнасць, пра якую мы паведамілі ў бібліятэцы, будзе аператыўна выпраўлена, бо кіраўніцтва і супрацоўнікі бібліятэкі вельмі адказна працуюць са старажытнымі рукапісамі, праяўляючы асаблівую цікавасць да Жыровіцкага Евангелля.

         Акрамя сказанага вышэй з мэтай дадатковай папулярызацыі дадзенага кірылічнага помніка ў літоўскім асяроддзі і раскрыцця ўласных фондаў БУЛАН выпусціла прыгожыя паштоўкі з выявай рукапісу. На іх мы бачым разгорт з выявай евангеліста Мацвея, багата аздобленую застаўку і пачатак тэксту Евангелля паводле Мацвея з цудоўным ініцыялам у яго пачатку.

         Вельмі прыемна, што нашы літоўскія калегі працягваюць працу па вывучэнні і папулярызацыі кніжнага помніка. Так, на 15 кастрычніка 2020 г. БУЛАН была запланавана лекцыя доктара Андрыяуса Юркявічуса (Andriaus Jurkevičius) на тэму «Скарб каляровых мініяцюр – Жыровіцкае Евангелле». Дадзеная лекцыя з улікам пандэміі прайшла ў фармаце відэапрэзентацыі і некалькі пазней – у пачатку 2021 г. Яна была прысвечана гісторыі і значэнню Жыровіцкага Евангелля для культуры ВКЛ, а  найбольшая ўвага нададзена каляровым мініяцюрам Евангелля, іх мастацкай унікальнасці. Лекцыя адбылася ў межах ініцыятывы па стварэнні на базе дадзенай бібліятэкі Музея літоўскай кнігі і навуковай думкі «Bibliopolis».

          Апошняй ініцыятывай, якая рэалізуецца ў нашы дні, з’яўляецца факсімільнае ўзнаўленне Жыровіцкага Евангелля. У справе вяртання ў Беларусь рарытэтаў праца па факсімільным выданні ўнікальных кніжных помнікаў мае асаблівае значэнне, паколькі дазваляе ствараць якасныя копіі страчаных або маладаступных помнікаў пісьменства. Такое ўзнаўленне дазваляе атрымаць дастаткова поўнае ўяўленне не толькі пра змест кнігі, але і пра знешні выгляд каштоўнага дакумента, уключаючы яго памеры, захаванасць (пацёртасці і страты пергаменту або паперы, пашкоджанні вокладкі ці пераплёту, уладальніцкія і іншыя пазнакі на старонках кніг і г. д.).

         Працу ў дадзеным кірунку ўжо даўно вядзе шэраг беларускіх выдавецтваў, навуковых арганізацый і бібліятэк. Найбольш эфектыўнай з’яўляецца сумесная работа гэтых структур пры падрыхтоўцы факсімільных выданняў. Менавіта такім шляхам на працягу апошніх гадоў былі выдадзены факсімільна

       Супрацоўнікі БУЛАН каля Жыровіцкага Евангелля на выставе

          «Sapiehowie : kolekcjonerzy i mecenasi» (2011)

         Сотрудники БВЛАН возле Жировичского Евангелия на выставке

     «Sapiehowie: kolekcjonerzy i mecenasi» (2011)

         The staff of the Wroblewski Library of the Lithuanian Academy of Sciences

             near the Žyrovičy Gospels at the exhibition “Sapiehowie: kolekcjonerzy i mecenasi” (2011)

такія помнікі айчыннай сакральнай культуры, як Тураўскае, Полацкае і Слуцкае Евангеллі, Берасцейская Біблія і Жыццё Ефрасінні Полацкай. Дадзенае выданне ўяўляе сабою яшчэ адзін сумесны праект, які скіраваны на ўзнаўленне аднаго з найбольш каштоўных рукапісных помнікаў нашай мінуўшчыны – Жыровіцкага Евангелля. Гэты праект рэалізаваны ў 2020 г. супольнымі намаганнямі выдавецкага савета Беларускай праваслаўнай царквы, Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі і выдавецтва «Медыял».

          Дзякуючы факсімільнаму ўзнаўленню з’явілася магчымасць вярнуць Жыровіцкае Евангелле ў культурную прастору нашай Бацькаўшчыны, зрабіць сапраўды нацыянальным набыткам. Факсімільнае выданне дэманструе багацце і старажытнасць духоўнай культуры Беларусі, дазваляе пазнаёміцца з гэтым шэдэўрам самым шырокім колам грамадства.

Заключэнне

         На падставе праведзенага даследавання можна зрабіць выснову, што Жыровіцкае Евангелле з’яўляецца адным з самых прыгожых і каштоўных помнікаў кніжнай культуры Беларусі, сведчаннем высокага развіцця праваслаўнай кніжнасці ў XVI ст. Дасканаласць пісьма і багацце мастацкай аздобы зрабілі яго шырока вядомым творам айчыннага пісьменства і праславілі як бясцэнную святыню беларускага народа. У той жа час каштоўная кніга дагэтуль застаецца слаба вывучанай, што стварыла глебу для шматлікіх памылак і недакладнасцей (пра час і месца стварэння рукапісу, пра першых уладальнікаў, пра яго шлях у Жыровічы, нават пра яго памеры і мастацкую аздобу). Міфалагізацыі і пашырэнню памылак спрыяе вываз рукапісу з Беларусі ў сярэдзіне ХІХ ст., што не дазваляе ўвесці яго ў шырокі грамадскі кантэкст сёння.

         Паводле зместу кніга ўяўляе сабою спіс Чацвёраевангелля (Евангелле-тэтр) – галоўнай часткі Новага Запавету, найважнейшай кнігі для хрысціян, якая пераказвае звесткі пра зямное жыццё і  вучэнне Ісуса Хрыста. Гэта кніга захоўвалася ў кожным храме і манастыры, чыталася падчас царкоўных службаў, зберагалася ў многіх прыватных і дзяржаўных бібліятэках, была адной з самых запатрабаваных у хрысціянскім свеце.

          Першапачаткова Жыровіцкае Евангелле мела форму кодэкса: тэкст і ілюстрацыі размяшчаліся на  прашытых разам аркушах паперы вялікага фармату (in-folio), якія былі заціснуты паміж драўлянымі дошкамі аправы. Знешні дэкор ствараў прыгожы малінавы аксаміт і металічныя накладныя элементы, сляды якіх яшчэ былі бачны ў ХІХ ст.

         Да нашага часу сам рукапіс захаваўся амаль цалкам: яго агульны аб’ём складае 406 аркушаў, з якіх 405 ад першапачатковага складу і 1 быў дададзены пазней (верагодна, у 1620-х гг.). Нумарацыя аркушаў (фаліяцыя) зроблена ў ХІХ ст. і мае пропускі. Першапачаткова ў рукапісе былі пранумараваны толькі сшыткі (кірылічныя сігнатуры 52 сшыткаў). Пачатковы аб’ём кнігі мог быць толькі нязначна большым (верагодна, 408 аркушаў).

          Тэкст Евангелля перапісаны на даволі чыстай царкоўнаславянскай мове, якая адпавядала практыцы праваслаўнага набажэнства XVI ст. У той жа час у мове рукапісу назіраюцца лакальныя беларускія асаблівасці: аканне, цеканне, зацвярдзенне р. Кніга напісана добрым, роўным, спрактыкаваным почыркам. Характар пісьма не мяняецца, усюды ён упэўнены, вышыня, нахіл і абрысы літар роўныя. Відавочна, гэтай працай займаўся прафесійны і дасведчаны перапісчык.

Мастацкая копія Жыровіцкага Евангелля,

            выкананая Пятром Драчовым і супрацоўнікамі кампаніі «Трыоль» у 2004 г.

               Царкоўна-археалагічны музей Мінскай духоўнай семінарыі ў Жыровічах

    Художественная копия Жировичского Евангелия,

      выполненная Петром Драчевым и сотрудниками компании «Триоль» в 2004 г.

           Церковно-археологический музей Минской духовной семинарии в Жировичах

   The artistic copy of the Žyrovičy Gospels,

 made by Piotr Dračoŭ and team of the ZAO “Triol”.

 The Church-Archeological Museum of the Minsk Theological Seminary in Žyrovičy

         Жыровіцкае Евангелле з’яўляецца адным з найпрыгажэйшых помнікаў кніжнага мастацтва эпохі Рэнесансу ва Усходняй Еўропе. Найбольш заўважнымі элементамі мастацкай аздобы Евангелля выступаюць урачыстыя і прафесійна выкананыя чатыры мініяцюры, пяць заставак і дзесяць ініцыялаў. Агульны мажорны тон у іх ствараецца выкарыстаннем яркіх і дарагіх фарбаў на мінеральнай аснове (з выкарыстаннем лазурыту, малахіту і інш.), якімі пісалі паверх залатой асновы. Гэта прымушала вобразы нібы свяціцца знутры.

         Стылістыка мастацкага афармлення рукапіснага помніка грунтуецца на старажытных візантыйскіх традыцыях, мае агульныя карані з іншымі ўсходнехрысціянскімі кніжнымі і іканапіснымі помнікамі. У  сваёй аснове афармленне рукапісу выканана ў неавізантыйскім стылі (гэта асабліва бачна ў дэкоры заставак і  ініцыялаў). Але ў яго аздобе відавочны і заходні ўплыў еўрапейскага Рэнесансу. Ён не быў вызначальным, не змяніў унутранай сутнасці традацыйных для праваслаўнай кніжнасці вобразаў. І ўсё ж ён паўплываў на нарастанне рэалізму ў адлюстраванні персанажаў, больш разнастайныя колеравыя рашэнні, умацаванне ўрачыстага і святочнага настрою вобразаў. Сінтэз форм усходняга і заходняга мастацтваў налажыўся таксама на мясцовую беларускую культурную традыцыю, што дадало помніку яшчэ большай адметнасці. Так ці іначай, Жыровіцкае Евангелле было створана ў перыяд найбольшага росквіту мастацтва рукапіснай кнігі ў Беларусі, які меў месца ў XVI ст.

         Не знаходзяць пацвярджэння існуючыя гіпотэзы пра паходжанне Жыровіцкага Евангелля: яно не было створана ні ў Берасці, ні ў Жыровіцкім скрыпторыі, яго не дарыў Жыровіцкай царкве мітрапаліт Язэп Солтан і не замаўляў для мясцовага манастыра канцлер Леў Сапега. Найбольш верагодна, што рукапіснае Евангелле было створана ў 1550–1560-х гг. у Вільні прафесійнымі майстрамі мітрапаліцкай ці вялікакняжацкай канцылярыі. Яно магло быць замоўлена магнатамі Солтанамі і захоўвацца ў адным з  іх  маёнткаў (у Шашкінях пад Вільняй ці, хутчэй, у саміх Жыровічах). У пачатку XVII ст. маёмасць Солтанаў была выкуплена слонімскім падстарастам Іванам Мялешкам, які «як пабожны хрысціянскі чалавек, што Божае Богу» ў 1613 г. перадаў яе (у тым ліку Евангелле) у якасці фундушу на заснаванне Жыровіцкага манастыра.

          На старонках Жыровіцкага Евангелля маюцца два ўкладныя запісы. Першы з іх быў зроблены ў 1616 г. па-беларуску ўласнаручна канцлерам Львом Сапегам (таму рукапіс атрымаў яшчэ назву «Евангелле Сапегі»). Другі – напісаны па-польску ў 1623 г. і належыць Багдане з Мялешкаў Працлаўскай. Абодва запісы засведчылі перадачу дадзенымі асобамі рознай маёмасці (але не самога Евангелля) у дар Жыровіцкаму манастыру.

          Пачынаючы з 1610-х гг. рукапіс знаходзіўся ў галоўным храме Жыровіцкага манастыра – Успенскім саборы. Пра гэта пераканаўча сведчаць шматлікія правіненцыі, у тым ліку пааркушны запіс на аркушах 53–64: «Сия: // Еv[ан]г[е]лия: // Естъ: // церкви // Жировицкои: // Чину // С[вя]таго: // Васілія: // Велікаго: // 1763. // Anno: // Подпісана». Кніга выкарыстоўвалася ў якасці напрастольнага Евангелля падчас набажэнстваў і была адной з галоўных святынь манастыра.

         У пачатку ХІХ ст. Жыровіцкае Евангелле на некаторы час вывозілася ў Берасце (магчыма пры ўдзеле вядомага бібліяфіла Міхала Баброўскага ці іншых членаў Берасцейскага капітула). У 1845 г. яно канчаткова пакінула Жыровічы і разам з бібліятэкай Літоўскай духоўнай семінарыі трапіла ў Вільню. У 1878 г. у складзе 40 старажытных царкоўнаславянскіх рукапісаў з гэтага збору яно было перададзена ў Віленскую публічную бібліятэку. Тут рукапіс быў упершыню падрабязна апісаны, часткова адрэстаўраваны

Успенскі Сабор Жыровіцкага манастыра, колішняе

   месца захоўвання старажытнага Евангелля. Сучасны стан

     Успенский собор Жировичского монастыря, бывший местом

       хранения древнего Евангелия. Современное состояние

       The Assumption Cathedral of the Žyrovičy monastery – place, where

      the ancient Gospels was preserved. Contemporary state

і нанова пераплецены ў паўскураную аправу. У 1915 г. Жыровіцкае Евангелле было вывезена ў Маскву,а пасля Другой сусветнай вайны вярнулася ў Вільню (ужо ў складзе Літоўскай ССР).

Сёння Жыровіцкае Евангелле дбайна зберагаецца ў Бібліятэцы Урублеўскіх Літоўскай акадэміі навук у фондзе кірылічных рукапісаў (F19) пад нумарам 32. Актуальны стан захавання рукапісу быў атрыманы ў выніку рэстаўрацыйных работ 1984–1996 гг. Пачынаючы з 1990-х гг. адбываецца паступовае вяртанне каштоўнага помніка ў грамадскую свядомасць: яго ўсё часцей заўважаюць даследчыкі, некалькі разоў фрагменты рукапісу экспанаваліся на выставах у Літве і Польшчы, з’явіліся першыя сувенірныя выданні з яго выявамі, створана мастацкая копія рарытэта, якая экспануецца ў царкоўна-археалагічным музеі Мінскай духоўнай семінарыі ў Жыровічах. У такой сітуацыі Жыровіцкае Евангелле пачынае выступаць у якасці аднаго з сімвалаў айчыннай культуры і сведчання высокай рэлігійнасці насельніцтва. Факсімільнае ўзнаўленне рукапіснага помніка дазволіць вярнуць Евангелле ў культурную прастору нашай Бацькаўшчыны, зрабіць сапраўды нацыянальным набыткам.

                                                                                                                                                    Алесь Суша

                                            ЖИРОВИЧСКОЕ ЕВАНГЕЛИЕ

                                            Памятник книжной культуры

                                          и святыня белорусской земли

                                                         Вступление

         Книжное наследие представляет исключительную ценность в контексте белорусской культуры. Оно богато и разнообразно, способно представить различные этапы национальной истории, лучшие достижения интеллектуальной и духовной культуры, все разнообразие художественных стилей и приемов, многоязычных и поликонфессиональных традиций нашего народа.

         Недаром подавляющее большинство известных исторических деятелей культуры Беларуси связано с книгой. Так, Евфросиния Полоцкая, просветительница, основательница православных монастырей в древнем Полоцке, ставшая одной из первых восточнославянских святых, лично переписывала книги. Кирилл Туровский, считающийся ярчайшим писателем Древней Руси, стал известен для последующих поколений благодаря богатому творческому наследию, зафиксированному на страницах многих рукописей и печатных книг. Самым известным представителем эпохи Возрождения в Беларуси, безусловно, является Франциск Скорина – белорусский и восточнославянский первопечатник, который сделал печатное слово доступным для всего общества – «людей посполитых». В конце концов, практически все представители «нового белорусского Возрождения» начала ХХ в. – Янка Купала, Якуб Колас, Максим Богданович, Максим Горецкий, братья Иван и Антон Луцкевичи, Вацлав Ластовский, Тишка Гартный, Алесь Гарун и многие другие неизменно связаны с книгой.

          Особую ценность представляют древние белорусские рукописи, так как каждая из них характеризуется уникальным внешним видом, особым содержанием и художественным оформлением. В рукописных памятниках можно видеть синтез знаний, накопленных на протяжении всей истории человеческой цивилизации, синтез изобразительного и декоративного искусства, синтез самых передовых и сложных технологий и техник и, наконец, синтез традиций и ценностей белорусов. Вместе эти письменные произведения образуют богатое и разнообразное рукописное наследие Беларуси.

         При этом, следует признать, рукописные памятники белорусского происхождения до сих пор мало изучены. Об их систематическом и глубоком описании, многоаспектном анализе, последовательной оцифровке и создании электронных коллекций или библиотек белорусских рукописей речь пока вовсе не идет. Не осуществлен даже последовательный и комплексный учет этих памятников, не созданы каталоги белорусских рукописных книг, которые ныне хранятся в книгохранилищах Беларуси, Великобритании, Германии, США, Латвии, Литвы, Польши, России, Чехии, Швеции, Украины и др. Самой успешной, хотя и не вполне совершенной, попыткой учета и каталогизации белорусских рукописей XI–XVIII вв. является созданный почти столетие назад каталог Вацлава Ластовского «История белорусской (кривской) книги»1 . В нем рукописи составляют более половины от общего числа описанных книг:

470 из 874. Однако, к сожалению, это издание представляет лишь небольшую часть белорусских рукописей (только написанные кириллицей) и очень устарело, требует дополнений и множества корректировок, но ничего лучшего за последние сто лет так и не появилось.

          Среди обобщающих работ следует прежде всего назвать «Палату книгописную» Николая Николаева2 , которую, однако, лишь условно можно назвать отечественным исследованием. Дело в том, что, хотя она и была написана уроженцем Беларуси, но все же является результатом его работы в Российской национальной библиотеке и возникла на основе кандидатской диссертации, защищенной в тогда еще Ленинградском государственном институте культуры. Сами же белорусы на родине все еще не создали тщательных и систематических исследований своей рукописной книжности, что вызывает сожаление и беспокойство.

          В связи с этим большое значение имеет накопление традиций в осознании феномена белорусской рукописной книги: анализ письменности отдельных эпох, изучение деятельности различных скрипториев и книжных собраний, описание отдельных, наиболее важных и представительных рукописных памятников. Некоторые достижения в данном направлении уже имеются, хотя мы находимся только на начальной стадии этой работы. Даже наиболее ценные рукописные книги в Беларуси очень слабо исследованы, овеяны мифами и необоснованными гипотезами. В конце концов, их нельзя увидеть в стране, а ко многим из них даже не прикасалась рука отечественного исследователя.

         Одним из самых известных, чрезвычайно важным и интересным рукописным памятником в Беларуси является так называемое Жировичское, или Сапеговское Евангелие XVI в. Книгу с полным правом можно назвать одной из самых славных святынь белорусской земли. При этом она же остается на удивление очень плохо изученной, что создало почву для многих ошибок и неточностей, которые повторяются и переписываются из одной публикации в другую.

         Научных же публикаций о Жировичском Евангелии считанные единицы. Впервые она могла стать объектом исследования, возможно, еще в начале XIX в., когда на нее, как свидетельствуют косвенные источники, обратили свое внимание члены Брестского капитула, а наиболее вероятно – известный отечественный славист Михал Бобровский. Однако никаких документальных свидетельств его знакомства с рукописью мы не имеем. Первые известные сегодня факты о научной работе с книжным памятником связаны с личностью преподавателя Литовской (Жировичской) духовной семинарии, а  позже епископа Павла Доброхотова. В архиве Санкт-Петербургского института истории Российской академии наук (СПбИИ РАН) нам удалось отыскать переписанные им вкладные записи со страниц Жировичского Евангелия и некоторые комментарии3 . Вслед за П. Доброхотовым на Жировичское Евангелие обратили свое внимание археографы и архивисты Виленского учебного округа, которые впервые опубликовали текст дарственной записи Льва Сапеги в 6-м томе «Археографического сборника документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси».

             Наиболее точное, хотя и не лишенное ошибок, описание рукописи было сделано Флавианом Добрянским в 1882 г.5 Понадобилось еще около столетия, чтобы Жировичским Евангелием заинтересовались белорусские исследователи. Уже в наше время художественное оформление на основании личного знакомства с рукописью проанализировал доктор искусствоведения Виктор Шматов6 . Автографы и вкладные записи на страницах книги обратили на себя внимание председателя правления ЗАО «Триоль» Василия Мазурина, работавшего над исполнением копии Евангелия для Жировичского монастыря.

         Отдельные аспекты истории Жировичского Евангелия затрагивали в своих трудах книговеды доктор филологических наук Николай Николаев (Россия)8 и доктор филологии Надежда Морозова (Литва). Как и в случае со многими другими отечественными памятниками, которые сегодня находятся за границей, их исследование продолжается в значительной мере благодаря интересу к собственным собраниям со стороны сотрудников организаций-хранителей. Эту традицию вслед за Флавианом Добрянским и Александром Миловидовым10 (работавшими в Виленской публичной библиотеке) продолжают специалисты Библиотеки им. Врублевских Литовской академии наук (БВЛАН) Рима Цицене11 и др.12

         Изучение Жировичского Евангелия было бы невозможным без знакомства с источниковедческими публикациями по истории самого Жировичского монастыря и его книжности. Среди еще не названных авторов хотелось бы отдельно обратить внимание на исследования Платона Жуковича13, Александра Осиповича-Осипчика14, Василия Афанасика15, игуменьи Гавриилы (Глуховой)16, протодиакона Павла Бубнова.

         К большому сожалению, в подавляющем большинстве указанных публикаций накопилось множество ошибочных и не подтвержденных фактами заявлений, выводов, утверждений, которые десятилетиями переносятся из одной публикации в другую. Особенно большое количество ошибок касается одной из главных святынь монастыря – Жировичского Евангелия: о времени и месте создания рукописи, о первых владельцах, о ее пути в Жировичи, даже о ее размерах и художественном оформлении. Чтобы разобраться в данном вопросе большинству исследователей не хватало не только основательного изучения источников, но и знакомства с рукописью «вживую».

         В последнее время наблюдается возрастание интереса к Жировичскому Евангелию в среде белорусских исследователей, что понятно с учетом естественной необходимости изучения собственного прошлого после долгих столетий увлечения зарубежными образцами. С одной стороны, в белорусском обществе созрело понимание ценности памятников отечественной культуры, способность видеть прекрасное, совершенное и достойное в результате работы наших предков. Об этом приходится говорить, так как на протяжении многих десятилетий и даже нескольких последних столетий белорусская культура рассматривалась как вторичная по сравнению с «большими» соседними культурами, а сама белорусская земля – как периферия тех или иных культурных процессов. Сегодня наконец к самим белорусам пришло осознание, что и наша культура способна была создавать и создавала достойные внимания культурные ценности мирового уровня: не лучшие всех иных, но и не худшие.

         С другой стороны, в современной Беларуси сформировалась довольно сильная собственная научная школа и достаточная критическая масса исследователей, занимающихся изучением истории культуры в широком смысле: языковедов, литературоведов, искусствоведов, историков, культурологов, религиоведов, педагогов, философов и др. Это позволяет обеспечить глубокий и многоаспектный анализ культурных памятников с разных сторон и в разных контекстах.

         При всем этом надо признать, что большое количество ценных артефактов нашего прошлого все еще остается слабо или почти никак не исследованным. Среди них – Жировичское Евангелие: на многие вопросы, связанные с этой древней рукописью, мы до сих пор не имеем ответа.        

         Празднование в 2020 г. юбилейных дат, связанных с чудесным явлением Жировичской иконы Богородицы и основанием Жировичского монастыря, создало дополнительный импульс для более глубокого изучения прошлого монастыря и его святынь. Данное исследование является попыткой осмысления Жировичского Евангелия как памятника книжной культуры, который снискал широкую славу и с полным правом может считаться одной из святынь белорусской земли.

                                                             Появление Евангелия

Рукописная книжность

         Исключительная роль книги в развитии белорусского общества закреплена многовековыми традициями книжной культуры. В монастырских скрипториях Беларуси книги переписывались с самых ранних времен – еще с ХІ–ХІІ вв. Среди наиболее ранних отечественных рукописей стоит упомянуть Туровское Евангелие XI в.18 и Полоцкое Евангелие конца XII – начала XIII в.19 Кириллических же книг, возникших до XI в., восточнославянский мир не знает. Первоначально центрами книжности были монастыри, епископские и митрополичьи кафедры, а также княжеские канцелярии.

         Непростой исторический путь Беларуси определил характер книжной культуры наших предков. Например, известно, что на белорусских землях издавна проживало большое количество представителей разных этносов и национальностей. В результате в Беларуси было создано чрезвычайно богатое и разнообразное книжное наследие. Книги здесь писали на самых разных языках – белорусском, церковнославянском, русском, польском, немецком, французском, латинском, итальянском, а также иврите, идиш и других языках. Что примечательно, рукописные памятники на белорусском языке писались в различных графических системах и при помощи различных алфавитов. Сегодня в отечественных библиотеках можно найти помимо большого количества белорусскоязычных рукописей, записанных кириллицей, немало документов, созданных с использованием латинского и даже арабского алфавитов (большой интерес представляют рукописные китабы – священные книги белорусских татар, которые писались по-белорусски и по-польски арабским письмом21).

         Второй чертой старобелорусской книжности был ее поликонфессиональный характер. Это значит, что на белорусских землях одновременно жили и даже плодотворно взаимодействовали представители разных вероисповеданий – православные, католики, униаты, протестанты, староверы, иудеи, мусульмане… Все они имели свою письменность, создавали книжные памятники. Причем книгописание каждой из этих конфессий не развивалось изолированно от других: все они существовали вместе, влияли и взаимно дополняли друг друга. В результате этого взаимовлияния и взаимодействия и родилась богатая рукописная книжность Беларуси, которая впоследствии повлияла и на характер белорусского книгопечатания.

        До XVII в. большинство произведений художественной литературы и научных трудов также писалось и распространялось в рукописном виде. По рукописным книгам учились школяры и студенты. Вручную переписывались иностранные работы и производились их переводы. Большой слой рукописной книжности составляют конспекты лекций, прочитанных преподавателями различных учебных заведений и внимательно записанных студентами и школярами. Похожими на них были и рукописи многих ученых, некоторые из которых в дальнейшем выходили в печатном виде.

         И все же наибольшее количество составляли рукописные книги, возникшие в церковной среде и предназначавшиеся для употребления в храмах, монастырях, духовных учебных заведениях22. Фактически в каждой церковной среде должен был присутствовать определенный набор нужных книг. Среди них – многочисленные Евангелия, Прологи, Служебники, сборники слов, поучений, проповедей, житий святых и др. Разнообразие этих памятников свидетельствует о богатстве духовной жизни Беларуси в давние времена, о поликонфессиональности белорусской культуры.

         Подавляющее большинство книг религиозного содержания, созданных на белорусских землях в XVI в., писалось на церковнославянском языке кириллическим шрифтом и было тесно связано с православной традицией. При этом постепенно увеличивалось количество рукописей, с одной стороны, на старобелорусском языке («простой мове»), а с другой – польско- и латиноязычных книг. Что важно, старобелорусский язык фактически объединял все христианские конфессии: все они в большей или меньшей степени в XVI в. пользовались этим языком. Старобелорусский язык активно распространялся и вне христианских центров: он попал в делопроизводство и богослужение белорусских татар-мусульман, появились переводы на него с еврейского языка.

         К тому же, несмотря на некоторые различия между церквями, нередко происходила «миграция» рукописей из одной церковной среды в другую. Так, представители одной церкви могли пользоваться религиозными книгами (иногда даже богослужебными книгами), подготовленными представителями другой конфессии. По крайней мере, все они прекрасно знали и изучали религиозную литературу друг друга.

         Среди религиозной литературы важнейшее место занимала «Книга книг» – Библия. Обычно книги Библии переписывались по отдельности: одни – чаще (как Евангелие, Псалтирь, Апостол), а другие – реже (в зависимости от их востребованности).

         В начале XVI в. происходило очень важное событие – попытка собрать в одной рукописной книге все части Библии в переводе на церковнославянский язык. Сначала такая попытка имела место в Великом Новгороде. Там по заказу местного архиепископа Геннадия в конце XV в. была составлена так называемая Геннадиевская Библия24. Немного позже – в начале XVI в. – полное собрание библейских книг было создано и в Великом княжестве Литовском (ВКЛ). Эту работу начали в Вильне (нынешний Вильнюс) в скриптории, действовавшем при дворе белорусско-литовского православного митрополита. Наиболее известным мастером-книгописцем, работавшим над созданием этого свода, был каллиграф Матфей Десятый. В его честь библейский список называется «Десятоглавом» Матфея Десятого.

        Во времена жизни и деятельности белорусского первопечатника Франциска Скорины (около 1490 – около 1551) произошло существенное распространение книгописания в ВКЛ – это было время подъема белорусской культуры, связанного с активным социально-экономическим развитием страны. До наших дней сохранилось около 40 точно датированных рукописных кодексов конца XV – середины XVI в., написанных местными писцами, в которых содержатся сведения о месте их создания. Из этих сведений очевидно, что книги в те годы переписывались по всей территории Беларуси.

         Кроме традиционных монастырских скрипториев, где книги готовились с древнейших времен (крупнейшие из них были в Вильне, Полоцке, Смоленске, Супрасле, Жировичах), а также скрипториев столичной канцелярии и мастерских при епископских кафедрах рукописное дело в XVI в. получило большое распространение в большинстве крупных городов Беларуси (Полоцк, Новогрудок, Пинск, Брест, Слуцк, Минск, Кобрин и др.26), а также в некоторых крупных шляхетских резиденциях. По заказу или даже собственными силами отдельных мещан были переписаны многие книги, включая и библейские.

        При этом переписчики с особым уважением относились к каноническим текстам. Искажение их содержания во время переписывания воспринималось как грех и ересь, а иногда и святотатство. В результате при переписывании иногда даже копировались отдельные записи на старых книгах, которые не имели отношения к оригинальным текстам, а появились позже в процессе бытования книг.

         Рукописные книги очень часто обращают на себя внимание благодаря своему художественному оформлению, которое должно было отразить содержание, сделать его, с одной стороны, более доступным и понятным, а с другой – более привлекательным. Иллюминированные миниатюры, изысканные инициалы, заставки и концовки рукописей до сих пор удивляют и приятно впечатляют всех, кто их видит.

         Эстетические функции выполнял и сам текст рукописей: большое значение имело его расположение на странице, сочетание с другими элементами книги. Так, например, заключительные фрагменты текста нередко записывались с постепенным сокращением длины строки и приобретали вид треугольников.

         Во время их создания рукописные книги имели прежде всего прикладное значение и использовались для определенных практических целей. Сегодня же созданные нашими предками произведения письменности свою прикладную функцию отчасти потеряли, но приобрели большую ценность как памятники культуры и являются нашим национальным достоянием.

Напрестольное Евангелие

         В иерархии христианской письменности и в богослужении христиан в Беларуси (и во всем христианском мире) ведущее положение занимало Евангелие27. Это важнейшая для христиан книга, которая хранилась и читалась в каждом храме и монастыре, имела наибольший авторитет, поскольку пересказывала сведения о земной жизни и учении Иисуса Христа.

          Как известно, белорусское книгописание началось в XI в. именно с евангельских текстов. Среди наиболее ранних местных книжных памятников можно упомянуть Туровское, Полоцкое, Оршанское, Друцкое, Лавришевское Евангелия, датируемые ХІ–XV вв. В течение последующих столетий Евангелие продолжало оставаться наиболее востребованной книгой в церковном обиходе, которая многократно переписывалась в различных скрипториях и хранилась в большинстве храмовых и монастырских библиотек.

         Евангелие можно смело считать одной из наиболее востребованных книг в употреблении православных храмов в ВКЛ в XVI в. Это подтверждается анализом сохранившихся до наших дней кириллических книг на территории Беларуси и Украины: в их числе Евангелия являются наиболее

распространенными по сравнению с другими церковными книгами28. Анализ коллекций Национальной библиотеки Беларуси подтверждает подобный вывод.

         На наших землях существовало несколько типов евангельских книг: апракос, тетр и учительное Евангелие. Наиболее архаичным было апрокосное Евангелие – одна из вариаций богослужебного Евангелия. В западной традиции оно получило наименование Евангелиарий. Текст в нем не состоит из привычных современному читателю четырех отдельных произведений, написанных евангелистами о жизни Христа, а организован календарно, согласно недельным церковным чтениям, начиная со Святой (Пасхальной) недели. Многие исследователи считают, что именно короткий апракос был первой книгой, переведенной на славянский язык.

          Второй по времени распространения формой Евангелия является тетр, или Четвероевангелие. Как раз в XV–XVI вв. апракосные Евангелия окончательно уступили свои позиции и были вытеснены тетрами. Новая форма стала более универсальной: ее было удобнее использовать как в храмах во время богослужения, так и во внелитургической практике, например, при домашнем чтении Евангелия.

         Одним из примеров древних белорусских евангельских книг именно этого типа является Жировичское Евангелие. Как и все древние рукописи, оно не имеет титульного листа. Нет в конце рукописи и так называемого колофона с выходными сведениями, в которых можно было бы также прочитать название книги. Однако любой потенциальный читатель этой книги прошлых времен с легкостью бы идентифицировал ее жанровую принадлежность.

         Попробуем проанализировать, что собою представляет Жировичское Евангелие. Рукопись имеет следующее содержание:

        • Молитва в начале Евангелия (л. 1 об.);

        • Предисловие к Евангелиям (л. 2);

        • Содержание Евангелия от Матфея (л. 3 об.);

        • Предисловие Феофилакта, архиепископа болгарского, к Евангелию от Матфея (л. 6);

        • Евангелие от Матфея (л. 11);

        • Содержание Евангелия от Марка (л. 109);

        • Предисловие к Евангелию от Марка (л. 111 об.);

        • Евангелие от Марка (л. 115);

        • Содержание Евангелия от Луки (л. 180);

        • Предисловие к Евангелию от Луки (л. 183);

        • Евангелие от Луки (л. 186);

        • Содержание Евангелия от Иоанна (л. 290 об.);

        • Предисловие к Евангелию от Иоанна (л. 291 об.);

        • Евангелие от Иоанна (л. 298);

        • Сборник 12 месяцам (таблицы чтения евангельских текстов). Содержание книги традиционное, установленное канонами и практикой своего времени. Основная часть текста – это сами четыре Евангелия. Из относительно новых элементов можно обратить внимание на предисловия архиепископа болгарского Феофилакта к отдельным Евангелиям. Первоначально они были составлены на греческом языке в XI в. и с XIV в. начали появляться в составе славянских Евангелий на церковнославянском языке30. Приблизительно с XV – начала XVI в. они фактически стали обязательной частью восточнославянских Четвероевангелий.

          В конце рукописи имеется так называемый литургический аппарат – таблицы чтения евангельских текстов в соответствии с календарем церковных праздников. Этот календарь проходил долгий путь составления32, но на момент написания Жировичского Евангелия уже фактически сложился в довольно определенной форме.

         Судя по размерам, характеру письма и оформлению книги, она использовалась в церкви в качестве напрестольного Евангелия. Подобная книга была непременным атрибутом каждого храма, без которого невозможным было проведение богослужения.

         Надо сказать, что Жировичская рукопись появилась на самом апогее рукописной книжности на белорусских землях. Среди прочего, именно в это время было создано большое количество рукописных Евангелий, предназначенных для проведения богослужения в православных храмах. Дело в том, что при исключительной востребованности Евангелия до середины XVI в. все еще не вышло ни одного отечественного издания этой книги.

         Как известно, Ф. Скорина в Праге издал большинство (а по некоторым предположениям, почти все) книг Ветхого Завета Библии. Книги Нового Завета он печатал уже в виленский период своей деятельности. Последним его изданием стал Апостол 1525 г., включавший большинство книг Нового Завета – кроме четырех Евангелий и Откровения Иоанна Богослова. Вероятно, белорусский просветитель учел, что незадолго перед тем – в 1512 г. – монах Макарий уже издал книги церковнославянского Евангелия в Валахии. И все же валашское издание было для наших предков почти не доступным и неизвестным.

         До середины XVI в. в Беларуси продолжалась эпоха доминирования рукописных Евангелий, а первое православное издание Евангелия увидело свет на наших землях довольно поздно.

         Это произошло благодаря труду восточнославянских печатников Ивана Федорова и Петра Мстиславца. Обосновавшись в местечке Заблудов, они выпустили в 1569 г. Учительное Евангелие – сборник поучений и толкований евангельских текстов, куда были включены различные произведения византийской, болгарской, древнерусской письменности, в том числе «Слово на Вознесение» Кирилла Туровского. Что примечательно, Заблудовская типография начала свою работу именно с выпуска Евангелия. Это может свидетельствовать об исключительной востребованности подобной книги. В дальнейшем заблудовское издание копировалось и переиздавалось другими отечественными типографиями (В. Гарабурда, Мамоничи, Евьевское и Могилевское православные братства, Виленская и Супрасльская базилианские типографии).

         Большое влияние на рост интереса к текстам Евангелия оказало распространение в ВКЛ идей Реформации. Протестанты уделяли исключительное внимание изданию текстов Библии, а особенно – Евангелий. В 1560–1590-х гг. Евангелие (самостоятельно или вместе с другими библейскими книгами) многократно издавалось на польском языке самыми разными отечественными типографиями – в Бресте, Лоске, Несвиже, Вильне33. Первое кириллическое издание Евангелия в реформационной среде появилось благодаря титаническому труду Василия Тяпинского, который в 1570-х гг. издал свое знаменитое Евангелие с авторским предисловием. Что интересно, текст Евангелия печатался им параллельно на церковнославянском и старобелорусском языках. Данная публикация не была завершена, о чем сам издатель сообщает в предисловии: «Евангелия писаня святого Матфея и святого Марка и початок Луки есть в тои убогои моеи друкарни от мене им выдруковано».

         В привычной нам форме православное Четвероевангелие, или Евангелие-тетр, впервые было опубликовано в ВКЛ Петром Мстиславцем. Книга вышла в 1575 г. в Вильне и сразу стала образцом для подражания и копирования. На нее в дальнейшем равнялись и ориентировались не только последующие издатели, но и переписчики, которые создавали рукописные книги34. Заметим, что деятельность очень славной и плодовитой в дальнейшем типографии Мамоничей началась именно с выпуска Евангелия.

         Необходимо добавить, что на то время уже существовали и зарубежные издания Евангелия на церковнославянском языке, которые печатались на Балканах (в Тырговиште, Руяне, Сибиу, Белграде, Брашове, Мркшиной Цркве), а также в анонимной типографии в Москве. Однако они были почти не известными в Беларуси и сколько-нибудь заметного влияния на местную традицию не оказали.

         Итак, в середине XVI в. Евангелие оставалось одной из наиболее востребованных, а может, и самой востребованной книгой в ВКЛ и эту потребность еще не успела удовлетворить новая технология книгопечатания. В связи с этим возникновение таких книг, как рукописное Жировичское Евангелие, было ожидаемым и необходимым прежде всего в практических целях – для обеспечения церковной практики.

         Нельзя, однако, исключать и других целей создания Евангелия, которое имеет исключительные эстетические качества. Возможно, оно было выполнено на заказ какой-то влиятельной или очень состоятельной личности в качестве подарка или пожертвования для храма (или монастыря). Дело в том, что именно таким путем рукописные, а позже и печатные Евангелия часто попадали в тот или иной храм. Особенно это касается богато украшенных рукописей.

          Язык Жировичского Евангелия церковнославянский. Это выглядит абсолютно закономерным, ведь книга создавалась как напрестольное Евангелие для православного храма. А богослужение в православных церквях и монастырях в то время происходило только на церковнославянском языке.

        По свидетельствам создателя первого основательного описания Жировичского Евангелия Ф.  Добрянского, язык большинства рукописных библейских книг, которые свозились из белорусских церквей и монастырей в Виленскую публичную библиотеку, сохранил особенности древней болгарской, но и принял «формы белорусского наречия»35 и представляет собой нечто среднее. Хотя он же сразу отметил, что «перевод Евангелия и других новозаветных книг мало подвергся этому влиянию местного наречия; в нем больше болгарских форм языка в нем больше единообразия, чем в других книгах».

         Нужно, однако, заметить, что под влиянием идей Реформации как раз в середине XVI в. в ВКЛ начали возникать переводы книг Священного Писания на живые разговорные языки, а прежде всего – на старобелорусский и польский37. Можно упомянуть хотя бы издания Василия Тяпинского, Симона Будного, Брестскую и Несвижскую Библии, а также другие переводы. Еще Франциск Скорина проявил себя новатором в переводе и адаптации церковнославянских текстов к нормам тогдашнего белорусского языка (это касается также цитируемых им фрагментов Евангелия38). И все же для православной среды подобные инициативы были спорными. Так, например, известно, что возможность белорусского перевода и издания Учительного Евангелия рассматривал Григорий Ходкевич, который пригласил для работы в  Заблудов Ивана Федорова и Петра Мстиславца. Однако магната насторожила возможность допустить при переводе большое количество ошибок. В результате заблудовское Учительное Евангелие вышло в 1569 г. на церковнославянском языке.

         Особенности языка рукописных памятников могут много рассказать об их происхождении и  предназначении. Как засвидетельствовал еще академик Измаил Срезневский, даже в самых ранних письменных памятниках на Руси употреблялся не чистый церковнославянский язык, а смешанный с особенностями народного произношения – и даже не одного, а нескольких разных39. Это можно видеть на примере многочисленных рукописных Евангелий, в том числе и Жировичского, в котором мы видим ряд языковых особенностей.

         Точное происхождение рассматриваемой рукописи по языковому критерию определить очень сложно, так как трудно отделить особенности языка протографа, из которого делалась копия Евангелия, от индивидуальных языковых черт переписчика, которые также проявились в тексте книги. Можно только с большой долей вероятности связывать рукопись с белорусскими землями ВКЛ. Об этом свидетельствует наличие таких черт: затвердение р, аканье, цеканье. Более подробный анализ языка данного списка помещен в статье Ирины Будько.

        Главной особенностью языка Жировичского Евангелия является его архаичность. На это обратил внимание Ф. Добрянский, который вообще посчитал рукопись переписанной в XV в. с еще более древнего списка40. В связи с этим можно предположить, что протограф, из которого переписывалась рукопись в XVI в., имел раннее происхождение.

Воплощение книжного памятника

         К большому сожалению, основательного исследования, посвященного Жировичскому Евангелию, до сих пор не существует. А в научно-популярных публикациях накопилось много неточностей, которые повторяются и переписываются из одной работы в другую. Мало кто даже из числа исследователей представляет, как в действительности выглядело и выглядит Жировичское Евангелие в наши дни.

         Каждый, кто увидел бы сегодня этот славный книжный памятник, очень бы удивился. Большинству он кажется большой и тяжелой книгой, которая стоит за стеклом в музее или на полке в библиотеке. Однако в действительности это не совсем так. После последней реставрации Жировичское Евангелие не собиралось в один книжный блок, не прошивалось и не переплеталось в старый или новый оклад. Сегодня оно визуально даже не напоминает книгу, а хранится в виде стопки папок, сложенных в крупный ящик. В большинстве из этих папок находится тетрадь из четырех сложенных пополам, но не скрепленных вместе листов. В связи с этим довольно сложной задачей является реконструкция первоначального вида памятника.

         Известно, что вначале Жировичское Евангелие имело форму кодекса: текст и иллюстрации размещались на прошитых вместе листах бумаги большого формата (in-folio), которые были зажаты между деревянными досками переплета. В одном из первых известных описаний Евангелия было замечено, что на одной из досок еще оставались следы оковки и малинового бархата41 .

         Сразу следует заметить, что до нашего времени от оригинального переплета не сохранилось ни бархата, ни оковки, ни даже досок. Поэтому об оригинальном художественном оформлении мы можем говорить лишь гипотетически. Известно, что красный и малиновый бархат довольно часто использовался для оформления переплетов напрестольных Евангелий в Беларуси в XV–XVII вв. При этом поверх бархата обычно крепились металлические (медные, позолоченные, посеребренные) накладки (с образами евангелистов, их символов из тетраморфа, распятия, Богородицы, звезд), а также жуковины и наугольники. Все эти элементы выполняли не только утилитарную (защитную) функцию, но и эстетическую: с одной стороны, они прочно крепили бархат на досках переплета и охраняли его от протирания и повреждений, а с другой стороны, создавали ощущение исключительной торжественности и богатства благодаря блеску металла на дорогой ткани, художественным образам, выгравированным на накладных элементах.

         Нечто подобное, вероятно, имелось и на Жировичском Евангелии. Дополнительными свидетельствами тому являются описи монастырского имущества. Они отмечают, что все напрестольные Евангелия, имевшиеся в Успенском соборе, имели красивые оклады: серебряные (согласно описям 1684, 1735, 1785, 1800, 1814 гг.) и богатые (в описи 1731 г.)42 .

         Примеры подобным образом оформленных Евангелий сохранились до наших дней. Более того, по нашим субъективным оценкам, именно такие оклады были наиболее распространенными на белорусских землях в XVI в. В качестве примера можно упомянуть напрестольное Евангелие (издание Виленской типографии Мамоничей 1600 г.), которое происходит из соседнего с Жировичами Бытенского монастыря, а сегодня хранится в церковно-археологическом музее Минской духовной семинарии в Жировичах. Подобные оклады из досок, обтянутых красным или малиновым бархатом, с металлическими накладками и защелками являются весьма распространенным типом среди отечественных рукописных и печатных Евангелий XVI–XVII вв., которые сегодня можно видеть в фондах Национальной библиотеки Беларуси. Это же касается и многих отечественных рукописных Евангелий XV–XVII вв., которые сегодня хранятся за пределами Беларуси.

          Большое значение для изучения Жировичского Евангелия имеет правильное определение времени его создания. В научной и популярной литературе существует множество мнений на этот счет. Однако большинство из них является переписыванием изначально высказанных исследователями взглядов, которые при проверке оказались ошибочными.

         Первые исследователи датировали рукопись XV в. Еще П. Доброхотов где-то в 1840-х гг., когда видел Евангелие в Жировичах, сделал вывод, что оно переписано «уставным письмом XVго века»43 . Подобного мнения придерживался и Ф. Добрянский, который отметил характерные особенности почерка и написания, присущие более ранним рукописям. По его мнению, некоторые языковые черты, манера написания отдельных букв (м, ч, с), крупный почерк («в высшей степени правильный и красивый устав») позволяют утверждать, что он был переписан в XV в. с еще более ранней рукописи44. Похожую датировку (XV в.) можно видеть и в большинстве современных работ45 .

         Следует отметить интересный факт, что в одной из самых ранних публикаций, где упоминается Жировичское Евангелие, было правильно определено время создания рукописи – XVI в.46 Никакой аргументации для такой датировки, однако, приведено не было. Наконец, сама эта публикация прошла почти незамеченной для последующих исследователей рукописи. В связи с этим более поздние работы, которые опирались на архаизм языка рукописи и датировали ее XV в., выглядели более убедительными.

         Лишь в некоторых современных исследованиях изредка высказывается мнение о написании Жировичского Евангелия в XVI в.47 При этом их авторы, обычно, не подкрепляют свое видение хоть какойнибудь аргументацией или пользуются неточной (например, созданием Евангелия по заказу канцлера Льва Сапеги (1557–1633)). Наконец, существует и гибридный, или распространенный, вариант датирования: конец XV – начало XVI в.

          Поставить точку в многолетних спорах относительно даты возникновения рукописи позволяют современные исследования бумаги, использованной для ее производства. Все страницы Евангелия имеют хорошо видимые водяные знаки, которые прекрасно известны книговедам и архивистам, изучающим книжность XV–XVII вв. На всех листах зафиксированы несколько вариантов водяного знака «Кабан», которым маркировали бумагу в четко очерченном хронологическом периоде: между 1550 и 1558 гг.

          С учетом того, что обычно бумага долго не лежала после ее изготовления и оперативно направлялась на производственные цели, можно предположить, что Евангелие было создано в 1550–1560-х гг. (но никак не в XV в.). Подобные выводы подкрепляет также анализ художественного оформления рукописи (об этом ниже).

         В составе Жировичского Евангелия имеется лист иного происхождения, имеющий филигрань с изображением рыбы в круге. Этот лист находится в самом начале рукописи и выполняет охранительную функцию. Он имеет отдельную нумерацию в центральной части верхнего поля (в то время как остальные листы пронумерованы другими чернилами и другим почерком в правой верхней части листов), а потому можно говорить, что имеет отличное от остальных происхождение. Вероятно, он был присоединен к рукописи позже.

         Более внимательный анализ данного листа показал, что он имеет филиграни «Рыба в круге», которые можно видеть в рукописях 1620 г.50 На этом основании можно сделать вывод, что Жировичское Евангелие могло быть заново переплетено или дополнено данным листом в течение следующих нескольких лет.

         Тем более, что именно этот период (1610–1620-е гг.) характеризуется активным ростом и укреплением монастыря, получением им многочисленных даров, включая книжные. Возможно, в это же время появились и более благоприятные условия для того, чтобы сделать для книги новый ценный и красивый оклад. Данный лист мог быть использован как охранительный или переплетный, чтобы прикрепить книжный блок к переплету.

         Общий объем рукописи (в современном состоянии) составляет 406 листов. Надо отметить, что во всех прежних исследованиях указан неточный объем рукописи – 404 листа. Именно такие сведения были приведены в первом ее описании, сделанном Ф. Добрянским еще в 1882 г.51 В дальнейшем эти сведения без какой-либо проверки копировались и переписывались с одной работы в другую52 .

          Дело в том, что при написании рукописи нумерация листов или страниц не осуществлялась. Были пронумерованы только тетради (кириллические сигнатуры 52 тетрадей). Вероятно, уже когда рукопись находилась в Виленской публичной библиотеке, ее листы перенумеровали черными чернилами в верхнем правом углу на лицевой стороне каждого листа. При этом в фолиации были произведены пропуски: остались не учтенными начальный лист и четвертый лист второй тетради (следовал за 10-м нумерованным листом). Таким образом, кроме 404 пронумерованных листов в рукописи имеются еще два не пронумерованных.

         Первоначальный объем Жировичского Евангелия мог быть несколько большим. Кустод в рукописи нет, поэтому отсутствие некоторых листов помогает установить анализ сигнатур, которые были проставлены еще при написании книги. На нижнем внешнем поле первой страницы каждой (кроме первой) тетради имеются кириллические сигнатуры под титлами от «В» (2) до «НВ» (52). Они написаны теми же чернилами и почерком, что и текст Евангелия, поэтому можно предположить, что они появились одновременно с написанием рукописи (как это обычно и происходило). Кириллические сигнатуры указывают на начало новой тетради.

        Каждая тетрадь имела четное и, обычно, одинаковое количество листов, поэтому отсутствие хотя бы одного из них сразу становится заметным. Можно предположить, что в начале рукопись состояла из 50 восьмилистовых и 2 четырехлистовых тетрадей (408 листов). Три листа, вероятно, были утеряны. Причем это могло произойти как случайно, так и намеренно, ведь они были чистыми или выполняли технические функции крепления к переплету. Так, первый из них находился в самом начале и выполнял защитную функцию, а также мог использоваться при креплении к переплету (в первой тетради остались только семь листов от оригинального состава). Второй находился перед Евангелием от Луки, вероятно, должен был располагаться после листа 184 по более поздней фолиации (третий лист 24-й тетради). Еще один мог находиться в конце последней тетради (где остались только три листа) и, как и первый, крепился к переплету. Несколько позже к рукописи в ее начальной части был присоединен еще один лист (с филигранью «Рыба в круге»). Таким образом, изменение объема рукописи может быть представлено в виде следующей математической формулы: 408 – 3 + 1 = 406. К сожалению, мы не можем говорить, что все листы находятся на своих местах, но об этом будет сказано ниже.

         Листы имеют размер около 210х312 мм, который может несколько отличаться в зависимости от состояния сохранности конкретных листов. Предполагаем, что такие размеры были не изначальными. Вероятно, имело место их подравнивание или обрезка при изготовлении нового переплета.

         Возможно, первоначально книжный блок имел золотой обрез. Сведения о его следах есть в описании рукописи, которое сделал в 1882 г. Ф. Добрянский53 .

         Жировичское Евангелие переписано очень красивым крупным шрифтом, который принято называть каллиграфическим уставом. Он считается наиболее древней формой письма восточных славян, прошедшей долгий путь эволюции от ранних рукописных книг ХI в. к относительно завершенной форме XVI в. Среди особенностей письма Жировичского Евангелия можно назвать следующие:

• большой размер букв при их вытянутых по вертикали пропорциях (характерно для XV–XVI вв.);

 • архаичное использование ѫ, ѧ, ы, ъ и некоторых других букв согласно правилам церковнославянского языка (свидетельствует о переписывании текста с более раннего протографа);

• уменьшена верхняя часть букв в, ж, к, ѫ, ѧ, сужены буквы д, р (данная особенность характерна для рукописей со второй половины ХІІІ в. и более поздних);

• применение как широкого, так и узкого о;

• появление наклона перекладины в буквах и, н, ю;

• сужение нижних выносных элементов букв р, у, х, ц, щ, которые опускаются ниже линейки строки;

• закругление перемычки в букве м, которая опускается центральной частью ниже линейки строки;

• отсутствие прописных букв в предложениях (в уставном письме кириллических рукописей это явление начало распростаняться со второй половины XVI в.);

• небольшое количество выносных букв;

• симметричное написание титлов с одинаковыми по размерам и ориентации (вниз) окончаниями;

• точки в тексте написаны в середине строки, в киноварных заголовках – в нижней части строки, а запятые – ниже середины или в самом низу строки.

         Большинство из названных особенностей характерны как раз для так называемого позднего устава, который палеографы видят в рукописях XVI в.54 Таким образом, изучение характера письма позволяет нам подтвердить датирование Жировичского Евангелия серединой XVI в., а также согласиться с высказанной ранее мыслью, что протограф рукописи был создан значительно раньше.

         В целом текст Евангелия выглядит торжественно, письмо очень профессиональное и совершенное, ошибки и исправления почти отсутствуют. Можно уверенно судить, что переписыванием книги занимался искушенный писец высокого уровня, который перед тем не один год занимался книгописанием. Вероятно, эту работу выполнили писари (дьяки) великокняжеской (как стационарное учреждение сложилось еще при князе Казимире Ягайловиче) или митрополичьей канцелярии. Хотя нельзя исключать, что ее мог осуществить писарь, нанятый на службу одним из зажиточных феодалов, так как такая практика тоже существовала.

         Текст на каждом листе записан в 1 столбец, который обычно содержит 18 строк. За счет большого размера букв большой получилась также и сама рукопись. Для сравнения, в известном Слуцком Евангелии, которое было создано также в XVI в., тот же объем текста был переписан на 32 тетрадях из 8 листов в каждой.

         Для письма текста Евангелия использованы коричневые (темно-бордовые) чернила. Наиболее важные элементы выделены при помощи яркой красной (киновари) и голубой (лазури) красок. Киноварью записывались заголовки, начальные буквы абзацев, кириллические номера в списках глав, сокращенные обозначения названий Евангелий, номера каждого зачала, подсказки на чтение текстов в  соответствии с календарным циклом богослужений, знаки пунктуации при цитировании слов святых и Господа, заключениях в конце каждого из Евангелий и др. Все это создавало торжественное ощущение от знакомства с рукописью. Однако надо признать, что подобный подход был довольно обычным для того времени и встречался в большинстве церковных рукописных книг XV–XVIII вв.

          Отличительной особенностью Жировичского Евангелия является использование для письма вместе с коричневыми чернилами и киноварью необычайно красивой голубой краски. Она совершенно не потеряла своей яркости и насыщенности, что может быть объяснено ее химическим составом. Краска создана с использованием минералов (вероятно, лазурита57), которые в меньшей мере способны терять свои качества со временем (в отличии от красок на растительной основе).

          Голубой краской записывались те элементы книги, которые требовалось выделить у общего текста: заголовки, начальные буквы некоторых абзацев, кириллические номера в списках глав, сокращенные обозначения названий Евангелий, номера первых зачал каждого Евангелия. Надо признать, что голубая краска используется в Жировичском Евангелии почти так же часто и активно, как и киноварь, что очень необычно. Можно заметить, что ей писались самые важные элементы книги.

         Необычной чертой Жировичского Евангелия является написание заголовков двухцветной вязью. Нужно отметить, что вязь – это красивая и торжественная форма письма, в которой буквы имеют большую высоту (в данном случае – высоту двух строчек) и переплетаются между собой. Целью подобного декоративного письма было связать буквы строки в неразрывный орнамент, выделить их из основного текста.

         В большинстве рукописей того времени подобные «витые» заголовки писались или киноварью, или золотом (одной из красок). В нашем же случае использована та самая голубая краска, причем одновременно с киноварью в тех же заголовках. Каждой из красок писалось по несколько букв или даже целое слово, после чего продолжение писалось другой краской. В результате строка разделялась на три – семь цветовых частей (первая из них – всегда голубая), которые последовательно сменяли друг друга. В итоге перед читателем открывается не просто информационный блок (название раздела), но очень торжественный декоративный элемент, который выполнен красивой вязью и имеет яркое колористическое решение.

          В подобной двухцветной технике (кроме вязи) сделано еще несколько записей уставом: заголовки (л. 1 об., 2 об., 6, 290 об.), первые в каждом из Евангелий отсылки на чтение текстов в соответствии с календарным циклом богослужений (л. 11, 115, 186, 298) и обозначение первых зачал (л. 115, 186, 298).

         Некоторую изюминку имеет письмо на первых трех страницах Евангелия от Иоанна (л. 298–299). Первое, что бросается в глаза, – это необычная пунктуация. Знаки в конце предложений (стихов) написаны не только основными коричневыми чернилами, но также киноварью и даже красивой голубой краской.

         В тексте имеется немного исправлений. Сама по себе практика вычитки и исправления текста после его переписывания была очень распространенной и даже обязательной в крупных скрипториях. Это делалось, чтобы не допустить распространения ошибок в заново переписанных книгах. Однако в целом текст Жировичского Евангелия был переписан очень профессионально и особой необходимости в корректировке не имел.

          На общем фоне очень выделяется и бросается в глаза относительно большое количество правок в начале Евангелия от Иоанна. Оно начинается известной фразой: «Въ нач҇ле бѣ слово. и слово бѣ къ б҃гоу. и б҃г бѣ слово. се̏ бѣ искони къ б҃гѫ» (л. 298). Одному из читателей показалось, что в последнем слове была допущена ошибка. В результате он попытался исправить допустимые и встречающиеся в древних рукописях слова «къ б(о)гѫ» на другую также распространенную форму форму «γ б҃га». Он заменил предлог, но окончание существительного не трогал (не менял ѫ на а). При этом свое исправление он сделал очень некрасиво и непрофессионально, грубо нарисовав другую букву больших размеров поверх прежней. В связи с этим нам кажется, что данные правки были выполнены не профессиональным писцом-корректором или правщиком, а именно одним из более поздних читателей. На этой же и следующей страницах тот же, скорее всего, читатель зачеркнул несколько знаков препинания, записанных киноварью, причем опять же сделал это не очень деликатно и не совсем обоснованно.

Художественное оформление

         Яркое художественное оформление Жировичского Евангелия – это, вероятно, первая его особенность, которая сразу же бросается в глаза. Причем в визуальном сопровождении евангельского текста художники-иллюминаторы данной рукописи проявили исключительное мастерство.

         В научной литературе бытует мнение о наличии общеобязательных принципов и подходов к оформлению религиозной книги. Например, один из наиболее авторитетных советских книговедов Евгений Немировский в свое время высказался, что «облик этих книг складывался в течение многих десятилетий и стал почти каноническим. Малейшее нарушение привычных норм казалось бы крамольным».

         Подобное мнение уже ранее неоднократно ставилось под сомнение другими исследователями. Каноническим было Священное Писание, которое определяло весь характер христианской традиции. В этой связи во все времена существовали очень жесткие требования к передаче текста Евангелий. Причем это касалось не только переписывания оригинального текста, но и его переводов на другие языки, которые стремились получить статус канонических. Что же касается художественного оформления евангельских рукописей и изданий, то никаких обязательных канонов не существовало. Стилистика оформления книг Библии в разные времена определялась художественными влияниями конкретной эпохи, региональными и национальными особенностями, материальными и финансовыми возможностями создателей или заказчиков, индивидуальными способностями и предпочтениями художников, уровнем технического прогресса и др. Хотя надо признать, что в каждом регионе мира существовали собственные традиции (не канон) художественного оформления рукописей.

         Жировичское Евангелие в этом смысле является прекрасным подтверждением сказанного выше. Особенность его художественного оформления абсолютно очевидна по сравнению с большинством рукописных Евангелий в ВКЛ. Попробуем рассмотреть художественные особенности рукописи более детально.

        Жировичское Евангелие богато оформлено очень торжественными и профессионально выполненными четырьмя миниатюрами, пятью заставками и десятью инициалами. Общий мажорный тон в них создается использованием ярких красок и золота.

        Самая яркая и наиболее привлекательная изюминка книги – миниатюры с изображениями четырех евангелистов. Все они находятся в традиционном для аналогичных рукописей месте – непосредственно перед соответствующим евангельским текстом (сразу после предисловия к каждому из Евангелий). Все они помещены на левой странице разворота и занимают всю страницу.

         По мнению искусствоведа В. Шматова, образы евангелистов выполнены очень реалистично60 . Подобная оценка вызывает некоторые сомнения. Бесспорно, художнику-иллюстратору не было известно, как выглядели евангелисты, поэтому говорить о сходстве и реалистичности их образов можно довольно условно. На наш взгляд, на миниатюрах представлены довольно типичные образы, которые нередко можно встретить в других древних рукописях и на иконах. Так, сравнение Жировичского Евангелия с известными восточнославянскими рукописями конца XV–XVI вв. позволяет говорить о довольно типичных подходах художника в исполнении миниатюр: и композиция, и цветовое решение, и характер передачи деталей (одежда, архитектура, природа…) – все очень похожее и свидетельствует о принадлежности к общей традиции.

         Центральными персонажами миниатюр являются задумчивые и одухотворенные фигуры четырех евангелистов и святого диакона Прохора. Надо признать совершенство работы художника, создавшего отличительные и в некоторой степени индивидуальные образы всех четырех евангелистов. Каждый из них имеет неповторимые черты лица, у каждого своя форма и цвет одежды, все они имеют отличительную манеру письма библейского текста. Особенно выделяется образ апостола Иоанна, который, как известно, писал текст гораздо позже других евангелистов. Поэтому перед нами он предстает в виде седобородого старца, который не пишет текст сам, а надиктовывает слова молодому Прохору, одному из первых семи диаконов. Данный иконографический тип считается довольно древним (происходит с  Х  в.) и традиционным61. При этом фигура апостола Иоанна создана очень динамичной и эмоционально выразительной, она свидетельствует о Божьем вдохновении его слов, представленном в виде лучей с неба.

         Таким образом, указанные персонажи не являются реалистичными образами живых людей, это образы-символы. Полагаем, что в данном случае у художника была задача передать классический и даже несколько обобщенный образ спутников Иисуса Христа, описавших его земной путь. Они предстают в символическом облике, поднимаясь над бытовой обыденностью. Их фигуры мало похожи на реальных людей, которые ежедневно ходят вокруг нас, но представлены как глубоко духовные персонажи.

        Нельзя сказать и о реализме или натурализме при обнаружении окружающих построек и природных пейзажей, в которых не слишком узнаваема ни архитектура, ни настоящие пейзажи древнего мира (как и тогдашней Беларуси). Архитектурные постройки, которые можно видеть за плечами Матфея, Марка и Луки, называются еще кулисными62, ведь они в некоторой степени напоминают декорации к театральной сцене о деятельности евангелистов. Подобные изображения можно видеть на некоторых других миниатюрах в восточнославянских рукописях (например, рукописи № 1–4 из фонда 173.I «Фундаментальное собрание библиотеки Московской духовной академии» в отделе рукописей Российской государственной библиотеки).

         Таким образом, представленные изображения нельзя назвать реалистичными или натуралистичными. И все же досконально выписанные фигуры евангелистов Матфея, Марка, Луки и Иоанна очень жизненные, наделенные индивидуальными чертами и психологически выразительные.

         Возле каждого из евангелистов можно видеть образы из тетраморфа: четыре апокалиптических существа (человека, льва, тельца и орла). Данные образы в Библии появляются в пророчестве Иезекииля (VI в. до н. э.), где упоминается крылатое существо с четырьмя ликами – человека, льва, тельца и  орла63. В  Апокалипсисе Иоанна Богослова тетраморф представлен уже в образе отдельных четырех апокалиптических существ, которые сторожат четыре угла Трона Господнего и четыре границы рая. Позже эти существа были истолкованы как символы четырех евангелистов и попали в христианскую иконографию.

         Само изображение этих символических существ рядом с евангелистами, как считается, имеет западное происхождение, но оно прижилось в поздневизантийском искусстве и попало в миниатюры некоторых греческих рукописей64. Причем изначально определенной взаимозависимости или связи между конкретными евангелистами и существами из тетраморфа не было и они могли располагаться в произвольном порядке. В современной иконографии такая связь уже сформировалась довольно точно: ангел (человек) ассоциируется с Матфеем, лев – с Марком, телец – с Лукою, а орел – с Иоанном.

         Однако в Жировичском Евангелии мы видим, что два образа имеют несколько иную ассоциацию: Марк – орел, Иоанн – лев. «Необычность» подобной ассоциации в данной рукописи заметил еще П.  Доброхотов в первой половине XIX в.65 Однако такая трактовка тетраморфа не является ошибочной. Она восходит к толкованиям священномученика Иринея Лионского66 .

         Что интересно, аналогичную интерпретацию (как и в Жировичском Евангелии) можно видеть в первых отечественных печатных Евангелиях, причем как православных, так и униатских. В качестве примера можно упомянуть знаменитое Евангелие 1575 г., напечатанное Петром Мстиславцем в Виленской типографии Мамоничей. Оно имеет четыре очень красивые маньеристические гравюры с изображениями евангелистов, которые, как и в Жировичском Евангелии, находятся перед текстом соответствующих евангельских книг на левой странице разворота. В нем, как и в Виленском Евангелии 1600 г. из типографии Мамоничей, интерпретация тетраморфа аналогична той, которую мы видим в Жировичском Евангелии: Марк – орел, Иоанн – лев. Таким образом, можно говорить, что в белорусской книжности XVI в. существовала довольно определенная традиция иконографии образов евангелистов в сочетании с существами тетраморфа.

         Характерной особенностью при изображении существ тетраморфа в Жировичском Евангелии можно назвать то, что все они держат в руках (лапах, ногах, когтях) книгу и читают ее. Через это прослеживается явная аналогия между евангелистами в центральной части миниатюр и сакральными существами над ними. Эта же связь подкрепляется подписями у существ: «ωрлим ωбразом», «с҃тый лγка тел͛чьим ωбразом», «львовым ωбразом».

         Складывается ощущение, что, по сравнению с образами евангелистов, изображения существ тетраморфа выполнены не так профессионально, наивно прорисованы по золоту и почти не раскрашены. Можно даже допустить, что их начертил уже другой художник.

         Досконально и ярко выполнены 10 инициалов в Жировичском Евангелии: Г (л. 1 об.), В (л. 2), И (л. 6), К (л. 11), Е (л. 111 об.), З (л. 115), Л (л. 183), П (л. 186), И (л. 291 об.), В (л. 298). Инициалы В и И встречаются в тексте дважды, однако они не повторяются, а написаны абсолютно разными по композиции и цветовому решению. Таким образом, они не выполнены по какому-то готовому шаблону, а являются индивидуальными произведениями, написанными под влиянием фантазии художника.

         Еще больший интерес вызывают пять прямоугольных заставок, составленных из элементов растительного декора: веток, цветов, листьев (аканта), написанных красками голубого, красного, оранжевого, желтого, зеленого, белого и черного цветов. Подобная орнаментика в дальнейшем закрепилась в оформлении печатных Евангелий и получила наименование старопечатного стиля орнаментики.

         Для создания торжественного и возвышенного настроения при создании миниатюр, заставок и инициалов активно использовано золото. Причем изображения вовсе не обведены золотом в качестве рамки, как утверждают некоторые исследователи68, и не просто позолочены, как пишут другие69. Они написаны поверх объемной золотой основы, которая заставляла образы словно светиться изнутри. Это касается как больших, на всю страницу, миниатюр, так и гораздо меньших заставок и инициалов.

         Сама традиция использования золота при иллюминировании рукописей имеет давние корни, а  в  христианском мире известна чуть ли не со времени появления первых евангельских текстов. В  некоторых рукописях текст (весь или избранные элементы) мог быть написан золотом (например, в  Слуцком Евангелии XVI в.). Особенно торжественным выглядело использование золота как фона или основы для изобразительных образов. Примечательно, что во многих белорусских иконах XV–XVI вв., сохранившихся до наших дней, образы святых также написаны на золотом фоне.

         Попробуем реконструировать последовательность действий художника, который украсил Жировичское Евангелие. При этом сделаем оговорку, что художников могло быть несколько, ведь это соответствовало практике развитых скрипториев: отдельные мастера могли писать текст, вырисовывать вязь в заголовках, рисовать заставки и буквицы, писать миниатюры, выполнять художественные работы с золотом.

         Художник Жировичского Евангелия, очевидно, сначала делал схематический рисунок, чтобы обобщенно очертить будущую композицию (в некоторых местах, где верхние слои миниатюр осыпались, проступают контуры первичной прорисовки изображения). Затем он наносил на лист бумаги золотую основу. В случае миниатюр золотом покрывалась почти вся страница. Не закрытой оставалось только пространство в центральной части миниатюр, куда в дальнейшем вписывались фигуры евангелистов и некоторые объекты интерьеров. Вслед за этим живописец яркими и насыщенными красками выписывал сюжетные образы. При этом значительная их часть писалась поверх золотой основы: лица евангелистов, существа из тетраморфа (ангел, телец, лев и орел), архитектурный фон, некоторые предметы мебели, а в случае изображения евангелиста Матфея еще и весь окружающий декор в виде рамки с растительным и геометрическим орнаментом.

         На следующем этапе работ, чтобы не возникло путаницы, возле изображений евангелистов, святого диакона Прохора и существ из тетраморфа (кроме ангела) художник делал надпись с именем персонажа. Встречаются и другие надписи на самих миниатюрах. Например, евангелист Матфей держит в руках книгу и перо, которым пишет слова: «Кни́га рож(д)ьсъ І͠с Х͠ва сна Давы(до)ва». Затем каждая ͠ из миниатюр окантовывалась в составную рамку: голубой толстой линией по золоту для выделения сюжетного образа и еще более толстой красной линией вокруг золотого фона.

         Похожим на миниатюры был и принцип создания заставок и инициалов. Сначала наносилось золото. Поверх его рисовались фигуры и элементы орнамента при помощи красок разного цвета (красной, оранжевой, голубой, фиолетовой, зеленой, телесно-желтой). Поверх толстых цветных линий наносились тонкие штрихи и контуры белой или черной красками, которые делали узор более объемным и насыщенным. В конце все изображение инициала или заставки обводилось белой краской (белилами).

         Для письма по золоту плохо подходили обычные краски (чаще растительного происхождения), которые обычно пропитывают бумагу и остаются в ее структуре. В случае с рисованием по сплошному слою золота, которое не пропускает влагу, такой вариант был непригодным: краска должна была застынуть и закрепиться на скользкой золотой поверхности. Нужно было подобрать необходимые краски, которые помимо яркости и насыщенности характеризовались бы еще и повышенной прочностью и эластичностью.

          Справиться с указанной задачей у художника получилось лишь частично, ведь в некоторых местах краска все же осыпалась, открыв под собою золотой слой, а местами она осыпалась вместе с кусочками золота, открыв бумагу. Подобное осыпание можно видеть на образах (ликах) евангелистов, существах из тетраморфа и в элементах декора. Особенно сильно осыпалась голубая краска (сделана, вероятно, с  использованием лазурита). Она иногда осыпалась даже в тех случаях, когда применялась для письма на бумаге. Например, она использовалась в написании заголовков вместе с киноварью. И если киноварь пропитала бумагу и закрепилась в ней очень надежно, то голубая краска словно накладывалась на бумагу и застывала объемным красивым слоем. Это добавляло рукописи привлекательности и делало ее более богатой на вид. Использование драгоценных камней для изготовления краски, а также белил увеличивало светоносность изображения, создавало общее торжественное настроение (подобные приемы мы можем видеть и в иконописи того времени71). Однако, как видно, со временем бывшая красота несколько утратилась.

          Осыпание голубой краски мы можем наблюдать и в миниатюрах некоторых других древних рукописей, имевших подобное богатое убранство. Например, изображения евангелистов на знаменитом Остромировом Евангелии характеризуются наличием подобных потерь: в тех местах, где голубая краска накладывалась объемно, она после длительного использования рукописи осыпалась (по нашим наблюдениям, больше других красок). Подобное осыпание синей и зеленой красок можно видеть в инициалах древнего Туровского Евангелия72 и некоторых позднейших рукописных памятников.

         В иллюминировании рукописи следует обратить внимание на еще некоторые важные особенности. Во-первых, явно изобразительные элементы на золотом фоне выполнялись раньше, чем писался текст Священного Писания. Это видно при детальном анализе краев заставок и инициалов, которые окантовывались белой краской по золоту, а уже поверх белил иногда заходили края отдельных букв. Во-вторых, большинство из главных красочных элементов рукописи находится на центральных разворотах тетрадей: миниатюра – на левой странице разворота, а заставка с красивым инициалом и заголовком-вязью – на правой. Таким образом, раскрытая на подобных разворотах книга превращалась в целостное художественное произведение. Хотя техника и стилистика письма миниатюр и заставок с инициалами несколько отличались, однако использование однообразных красок и материалов заставляет думать, что работу выполнял один художник либо мастера одного скриптория.

          Вероятно, рисование этих четырех разворотов с миниатюрами, заставками и инициалами было отдельным художественным процессом, который происходил заранее, отдельно от написания текста рукописи. Нанесение на бумагу слоев золота и краски делало эти листы гораздо более тяжелыми по сравнению с другими. Перед нами словно не страницы книги, а картина художника. Этим листам выделялось отдельное место в середине тетради, специально чтобы они попали на центральный разворот. В результате миниатюры с образами евангелистов находятся на обратной стороне четвертых листов, а заставки и инициалы – на лицевой стороне пятых листов соответствующих тетрадей. Иногда, чтобы достичь подобного расположения иллюминированных разворотов, писец специально пропускал несколько «лишних» страниц перед началом очередного Евангелия.

         Стилистика художественного оформления книги достойна отдельного рассмотрения, ведь она может свидетельствовать как о происхождении протографа рукописи, так и о специфических чертах художника или мастерской, где создавалось Евангелие. В этом контексте важно не обойти вниманием ни особенности композиции, ни цветовые решения, ни уровень технического мастерства, ни манеру исполнения, ни общую стилистику. Даже анализ орнаментации миниатюр и заставок геометрическими и растительными узорами может о многом рассказать.

          Мнения исследователей о стиле орнаментики Жировичского Евангелия довольно широко расходятся, и не со всеми ими можно согласиться. Даже одни и те же исследователи в различных публикациях поразному определяли стилистику художественного оформления этой рукописи. Читая их статьи, иногда создается впечатление, что речь идет о нескольких различных рукописях. Один только доктор В. Шматов каждый раз по-новому определяет стилистику Жировичского Евангелия, в результате чего высказывает не менее пяти различных позиций по данному вопросу. А были еще и другие. Попробуем их обобщенно перечислить.

         Первая из них связана с мнением, что орнаментальное оформление книги продолжает традицию прежних иллюстрированных рукописей Беларуси, таких как Оршанское и Лавришевское Евангелия, а также Супрасльский сборник XVI в.73 Подобное мнение несколько удивляет, так как указанные рукописи довольно существенно отличаются по стилистике и техникам художественного оформления. Так, первые два из них были созданы гораздо раньше, написаны на пергаменте (а не бумаге), другими почерками, а их миниатюры, заставки и инициалы абсолютно не похожи на оформление Жировичского Евангелия ни по технике исполнения, ни по стилистике, ни по цветовой гамме, ни по использованным для росписей краскам и материалам.

         И действительно, тератологический (звериный) орнамент, который можно видеть в оформлении, например, Оршанского Евангелия, не имеет ничего общего с декором Жировичского Евангелия. Как известно, тератология постепенно исчезает: с XII в. – в византийских рукописях, с конца ХІІІ в. – в балканских, а с конца XIV – начала XV в. – также в восточнославянском регионе74. Ей на замену приходит возвращение интереса к византийской орнаментике, которая, однако, творчески перерабатывается на местном материале.

         В следующий раз В. Шматов утверждал, что в заставках второго Туровского, Шерешовского, Витебского и Жировичского Евангелий доминирует «развитый Балканский стиль», которому присущи круги в несколько ярусов, различные решетки, «восьмерки» и сложные переплетения геометрических форм75. В данном случае создается впечатление, что уважаемый исследователь даже не видел оригинала, но позволил себе сделать громкие выводы. В дальнейшем он сам оспорил подобные взгляды76 .

         В третий раз В. Шматов выразил в какой-то мере ожидаемую позицию, которая вслед за ним была повторена В. Мазуриным и некоторыми зарубежными исследователями. Она основывалась на решающей роли Византийской художественной традиции в оформлении Евангелия77. Такое видение в некоторой степени соответствовало действительности, но все же остается недостаточно обоснованным. Во-первых, непосредственного контакта отечественные художники с византийскими в то время не имели. После падения Константинополя под турецким натиском в 1453 г. можно говорить о «поствизантийском периоде»78 отечественного искусства, когда непосредственный контакт с бывшим христианским центром был потерян. Во-вторых, схожие черты художественного оформления можно найти и в искусстве рукописной книги Центральной и Западной Европы. В данном случае обычно говорят о так называемой неовизантийской стилистике в оформлении рукописей. Для нового типа орнамента было характерным широкое использование стилизованных рисунков цветов, листьев и веток, которые переплетаются с условными геометрическими фигурами и заключены в определенную рамку. Мажорное и торжественное звучание неовизантийскому декору придает использование ярких и чистых красок, а также золота79. Все это мы действительно видим на страницах Жировичского Евангелия.

         Следующая попытка В. Шматова охарактеризовать стилистику рукописи имела новый оттенок: в поздних своих статьях он замечает, что миниатюры с изображениями евангелистов выполнены в так называемом позднепалеологском стиле80 или в стиле «Палеологского Ренессанса»81. Не будем сейчас оспаривать все указанные версии, но обратим внимание на их разнообразие.

         Среди несколько экзотических следует привести мнение литовских исследователей Светланы Червонной и Константиноса Богданаса, которые в «кулисной» архитектуре (традиционной для восточнохристианского искусства), изображенной на миниатюрах Жировичского Евангелия, видели свидетельство принадлежности к готическому искусству.

         Известный исследователь древних белорусских рукописей Н. Николаев определил стиль художественного оформления Жировичского Евангелия как ренессансный, «для которого характерно “разрастание” оформлений, окаймление заставок и инициалов нарисованными на полях книги цветами».

         По его мнению, подобные черты наиболее ярко проявились как раз в Жировичском, а также в Волковысском Евангелиях. По мнению литовской исследовательницы книгописания в ВКЛ Р. Циценене, Жировичское Евангелие является прекрасным примером синтеза славянского и западноевропейского книжного искусства. При этом исследовательница отмечает, что влияние западноевропейского искусства проявилось как в миниатюрах Евангелия (композиции цветовых сочетаний), так и в орнаментации84. Она также замечает, что декоративное переплетение стилизованных веток и листьев растений, орнамента аканта, что мы можем видеть в заставках и инициалах, соответствует стилистике Ренессанса.

         Существуют и другие взгляды на характер художественного оформления Жировичского Евангелия, которые не подкреплены совершенно никакой аргументацией. Например, в популярных публикациях нам приходилось встречаться с очень широкой трактовкой данного вопроса: «страницы украшены яркими заставками, миниатюрами с изображениями евангелистов в готическом и византийском стилях»85. Иногда создается впечатление, что авторы наугад высказывают первое же мнение, пришедшее им в голову на основании приблизительного времени создания рукописи или по какой-то другой только им известной причине.

          Подытоживая, мы должны сказать, что стилистика миниатюр, заставок, инициалов и других декоративных элементов Жировичского Евангелия базируется на древних византийских традициях, имеет общие корни с другими восточнохристианскими книжными и иконописными памятниками. В своей основе оформление рукописи выполнено в неовизантийском стиле. При этом очевидно, что художественное оформление рукописи подверглось и западному влиянию европейского Ренессанса. Он не был определяющим, не изменил внутренней сущности традиционных для православной книжности образов. И все же он повлиял на нарастание реализма в отражении персонажей, более разнообразные цветовые решения, укрепление торжественного и праздничного настроения образов. Синтез форм восточного и западного искусств наложился также на местную культурную традицию, что добавило памятнику еще большей оригинальности. Некоторые аналогии в плане художественного оформления можно провести между Жировичским, Волковысским и Пересопницким Евангелиями, отражающими локальные черты православной книжности эпохи Ренессанса.

         Так или иначе, надо признать, что Жировичское Евангелие было создано в период наибольшего расцвета искусства рукописной книги в Беларуси, которым стал XVI в.: ни до того, ни после подобного художественного уровня отечественное книгописание больше не имело.

          Уже совсем скоро после появления Жировичского Евангелия настала пора массового распространения печатных книг. Когда в 1575 г. Петр Мстиславец издал в Вильне свое знаменитое Евангелие, именно оно стало не только главным источником для чтения христианского Писания, но и образцом для оформления последующих рукописных и печатных евангельских книг. Более поздние издания типографии Мамоничей и Виленской братской типографии лишь закрепили новую традицию, которая в значительной мере уже базировалась на общеевропейской (в том числе западноевропейской) практике книжной графики. Завершая разговор о художественном оформлении Жировичского Евангелия, надо сказать, что оно является одним из немногих примеров отечественного изобразительного искусства середины XVI в. Поэтому его великолепные миниатюры, заставки и инициалы в значительной мере позволяют преодолеть недостаток знаний о белорусском искусстве эпохи Возрождения, значительно дополняют наши знания о технике, материалах, вкусах белорусских художников того времени.

    Гипотезы и факты о происхождении рукописи

Брестский след

          Точное место создания рукописи не известно. Однако на сегодня существует несколько версий, связанных с ее происхождением. Среди наиболее распространенных нужно назвать мнения о происхождении Евангелия из Бреста, создании его в местном Жировичском скриптории, а также о передаче рукописи в Жировичи митрополитом Иосифом Солтаном или канцлером Львом Сапегой. С сожалением мы вынуждены констатировать, что указанные, а также некоторые другие менее распространенные гипотезы не подтверждаются при детальной их проверке. Но попытаемся проанализировать известные сведения и версии о происхождении Жировичского Евангелия.

          Большинство исследователей связывает его возникновение с историческим Брестом (Берестьем)86 . На такую мысль наводит надпись на первом листе рукописи: «Доставлена въ Соборъ Жировицкой изъ Бржеской кафедры». На основании данного свидетельства начали появляться многочисленные гипотезы и суждения о брестских корнях Евангелия, которые при этом не имели никаких других доказательств и подкреплений.

        К сожалению, нам нужно засвидетельствовать, что Брестский след не может считаться подтвержденным, поскольку указанная запись имеет гораздо более позднее происхождение, чем сама рукопись. Она сделана на дополнительном («пустом») листе, который был присоединен к рукописи не ранее XVII в. (согласно анализу филиграней, бумага датируется приблизительно 1620 г.). Русский язык, на котором сделана запись, особенности почерка и орфографии также свидетельствуют о его более позднем появлении. Вероятно, фраза о «Бржеской кафедре» была записана в первой трети XIX в.

         В связи с этим могут возникнуть сомнения, не было ли оно передано в Жировичи лишь в XIX  в. Забегая вперед, сразу заверим, что святыня действительно на протяжении как минимум двух веков хранилась в Жировичском монастыре, о чем могут свидетельствовать другие провененции XVII–XVIII вв.

         Если считать запись о передаче Евангелия с Брестской кафедры в Жировичи точной и достоверной, то она может свидетельствовать лишь о временном нахождении рукописи в Бресте, причем не в XVI в., а в первой трети ХІХ в. С чем это может быть связано? Попробуем высказать свое мнение.

         Дело в том, что древняя Владимиро-Брестская епархия («кафедра» – это центр епархии, место нахождения епархиального архиерея, собственно кафедральный собор) существовала на протяжении нескольких столетий. Первоначально была православной, а после заключения Брестской унии она стала одной из главных административно-территориальных единиц униатской церкви. При этом основным центром епархии с древности и почти во все времена был город Владимир (сегодня Украина), в то время как в Бресте епископы проживали редко (хотя местная Никольская церковь тоже считалась кафедральной). С 1765 г. в епархии существовала должность Брестского епископа-суфрагана (викария), который руководил северной частью епархии (Брестчина в составе ВКЛ). Но кафедральным центром оставался Владимир. Епархия была ликвидирована после третьего раздела Речи Посполитой, когда ее территория (как и вся страна) была разделена между Россией, Австрией и Пруссией. Однако в 1798 г. согласно решению императора Павла и была создана новая Брестская епархия, которая действовала с некоторыми изменениями своей структуры и территории до 1828 г., когда она вошла в состав Литовской униатской епархии с центром в Жировичах.

         Возможно, при образовании Брестской епархии в 1798 г. Евангелие было перенесено в кафедральный храм в Бресте. На протяжении всего периода существования епархии ее правителем являлся Иосафат Булгак (1758–1838), который в 1817 г. возглавил всю униатскую церковь и стал митрополитом Киевским, Галицким и всея Руси. Этот архиерей в молодости учился в школе при Жировичском монастыре, а в дальнейшем сам преподавал в Жировичах. Он прекрасно знал о святыне монастыря и мог быть инициатором переноса Евангелия в епархиальный центр. Выглядит правдоподобным, что возвращение святыни могло произойти при ликвидации Брестской епархии в 1828 г. и переносе епархиального центра в Жировичи.

         Однако мы должны выразить и некоторые сомнения касательно участия И. Булгака в перемещении рукописи. Дело в том, что, получив назначение на пост главы Брестской епархии, свою резиденцию он сделал не в городе над Бугом, а сначала в Новогрудке (древней резиденции митрополитов), а с 1810 г. в Жировичах87. Таким образом, Брест фактически не являлся столицей епархии. После получения в 1817 г. должности митрополита И. Булгак переехал в Петербург, где жил и работал до своей трагической смерти в 1838 г.

         Более вероятно, что к перемещению Жировичского Евангелия в Брест имел отношение другой известный человек – один из зачинателей славистики, богослов, палеограф, историк славянской культуры, библиофил Михал Бобровский (1784–1848). Он родился в деревне Волька Выгоновская недалеко от Бреста в дворянской семье, называл себя русином. Имея прекрасное образование, он начал преподавать в  Виленском университете и униатской Главной духовной семинарии. Вскоре он получил степень магистра, а затем и доктора теологии, занимал должности доцента, экстраординарного и ординарного профессора. В Виленском университете он возглавил белорусский филологический кружок и стал одним из зачинателей «Белорусского национального возрождения». Тогда же он заинтересовался древними рукописями, разработал курс лекций о Священном Писании и его источниках.

         Наибольшую славу М. Бобровскому принесли работы по изучению древних славянских рукописей и первопечатников, которые он проводил системно на протяжении многих лет. С этой целью в 1817–1822 гг. ученый совершил беспрецедентную заграничную командировку от Виленского университета, в рамках которой исследовал уникальные собрания библиотек и музеев Вены, Праги, Любляны, Венеции, Триеста, Милана, Турина, Неаполя, Падуи, Болони, Рима, Парижа, Дрездена и др. Его признали весьма способным ученым, избрали членом Римской археологической академии (1822), азиатских научных обществ в Париже  (1822) и Лондоне (1827), Московского общества истории и древностей российских (1828) и др.88 Во время научной зарубежной командировки М. Бобровский ввел в научный оборот многие памятники древней письменности, составил каталоги отдельных частных и церковных библиотек. Так, в  1820 г. он подробно изучил кириллические и глаголические книги в богатой Ватиканской библиотеке, а его описания были включены в каталоги А. Маи и С. Чампи89. Среди прочего здесь он обнаружил и  описал самую раннюю печатную глаголическую книгу «Миссал» (Венеция, 1483), а также «Абагар» 1651 г. (болгарское печатное издание молитв на отдельных листах, которые вывешивались на стене).

         После возвращения на родину М. Бобровский продолжал интересоваться историей славянской кириллической и глаголической письменности, отстаивал необходимость изучения и сохранения церковнославянского языка. С этой целью он впервые в Беларуси устраивал поиски старинных рукописей и старопечатных изданий по многим библиотекам. Еще во время своей учебы будущий ученый начал регулярно посещать различные базилианские монастыри. Например, в Супрасльском книгосборе он обнаружил редкие экземпляры изданий Франциска Скорины и Заблудовской типографии, заинтересовавшись судьбой белорусского первопечатника и его последователей – Ивана Федорова и Петра Мстиславца. Там же он отыскал знаменитую Супрасльскую рукопись – одну из древнейших славянских рукописных книг XI в., которую планировал издать при поддержке Николая Румянцева (1754–1826). Вместе с древней рукописью М. Бобровский нашел и впервые описал Белорусско-литовскую летопись 1446 г., которую даже сумел в 1823–1824 и 1827 гг. опубликовать вместе с коллегой и другом Игнатием Даниловичем (1788–1843). Эта публикация дала начало научному изучению белорусско-литовского летописания. Таким образом, М.  Бобровский имел большую заинтересованность в древних церковнославянских рукописных книгах, искал и собирал их по всей Беларуси, для чего посещал многие древние монастырские библиотеки.

         Безусловно, Жировичи не могли остаться без его внимания, тем более что М. Бобровский был с ними тесно связан. Еще в 1824 г. за подозрения в поддержке тайного общества филаретов его сослали из Вильны в Жировичский монастырь, где он два года жил в бездействии и бедности90. Несколько позже, в 1829 г. он был назначен жировичским кафедральным протоиереем. Более того, сохранились непосредственные свидетельства вывоза им из Жировичей конкретных рукописей. Так, в описании Жировичской библиотеки 1829 г. значились факты покупки М. Бобровским ценных книг в Жировичах91. В связи с этим вполне вероятной представляется мысль о возможности его интереса к Жировичскому Евангелию, которая могла бы привести к вывозу рукописи из монастыря, например, с целью его изучения и описания.

        С давнего времени М. Бобровский был тесно связан и с Брестом. Многие были уверены, что именно он как образованный и авторитетный священник будет назначен брестским епископом, так как после переезда И. Булгака в Петербург для исполнения обязанностей митрополита Брестская кафедра освободилась. В 1817 г. М. Бобровский был назначен брестским кафедральным каноником (протоиереем). Брестский капитул (вспомогательный коллегиальный орган при епископе) в первой трети XIX в. стал одним из центров поисков и изучения восточных фундаментов униатской церкви, борьбы против латинизации. В поисках старины капитул «добывал из архивов городских, церковных и монастырских документы и, основываясь на них, стал доказывать, что базилиане присвоили себе в разное время фундуши и капиталы, принадлежавшие некогда или греко-униатским церквам, или светскому клиру, или соборам (капитулам)»93. Вероятно, Жировичское Евангелие было одним из тех документов, которые очень заинтересовали Брестский капитул. Нам сложно сказать точно, имел ли к этому отношение сам М. Бобровский или кто-то другой из членов капитула (например, Антоний Тупальский или Антоний Сосновский), однако вероятность его участия в этом деле довольно высока.

         Тем не менее стать Брестским епископом М. Бобровскому было не суждено. Царское правительство уже выстраивало курс на ликвидацию церковной унии в Беларуси и Украине, поэтому целенаправленно не назначало новых униатских епископов (вакантными оставались еще две епископские кафедры). В конце концов в 1833 г. М. Бобровский был сослан в местечко Шерешево (между Брестом и Жировичами), где до конца жизни исполнял обязанности приходского священника, хотя имел сан старшего соборного протоиерея и Пружанского декана (благочинного).

           Известно, что после его смерти осталась богатая библиотека, в которой было немало древних и ценных рукописей. Некоторые из них в 1847 г. приобрел библиофил Владислав Трембицкий (1806–1861), но отдельные книги и документы из той коллекции хранятся сегодня в Вильнюсе, Москве, Санкт-Петербурге, Варшаве, Кракове и др.95 Жировичское Евангелие в их числе не значится.

           Так или иначе, после непродолжительного пребывания в Бресте (точнее, на «Брестской кафедре») Евангелие вернулось в Жировичи. На наш взгляд, это должно было произойти до 1828 г., то есть еще при существовании Брестской униатской епархии (возможно, в результате ее ликвидации и окончательного переезда в Жировичи). В любом случае сам Брест в качестве места создания ценной рукописи рассматривать мы не можем из-за отсутствия для этого достойных внимания оснований.

Жировичский скрипторий

         Можно было бы предположить, что Евангелие было создано в самих Жировичах, где с XVI в. уже мог существовать свой собственный скрипторий. И такое мнение выглядит вполне логичным.

         Известно, что в Жировичском монастыре хранились древние рукописи, некоторые из которых датируются XV и началом XVI в. Но мы не имеем никаких доказательств возможности их написания в самих Жировичах. О большинстве из них мы можем даже сказать обратное, так как знаем об их создании в других книгописных центрах.

         Иногда исследователи называют наиболее ранними рукописями, созданными в Жировичах, две книги 1545 г.: Требник (сегодня в Литве: БВЛАН, F21–2306) и Богородичник (сегодня в России: Государственная публичная научно-техническая библиотека Сибирского отделения РАН, фонд М. М. Тихомирова, №  11). Однако изучение колофонов этих книг убеждает нас, что они создавались для Жировичской церкви Пресвятой Богородицы не в самих Жировичах, а в другом имении Солтанов – Шешкинях под Вильной. Они были переписаны по приказу Александра Солтановича (конец XV – середина XVI в.) для Богородичской церкви в Жировичах братьями Ермолой и Михайлом «родом с Кремянца сыном Васил(ь)евым».

         На основании известных нам сегодня фактов можно предположить, что собственного скриптория в Жировичах во время создания чудесного Евангелия – середина XVI в. – еще не было. Вероятно, в течение следующих десяти-пятнадцати лет книгописный центр необходимого уровня здесь возникнуть тоже не мог. Первые рукописные книги, точно созданные в Жировичском монастыре, датируются уже XVII в. и относятся к базилианскому периоду. Но и они имеют мало общего с тем высоким уровнем книгописания и художественного оформления Жировичского Евангелия.

         Таким образом, никаких подтверждений возможности создания знаменитой рукописи в самих Жировичах мы не имеем. Более того, многое, а прежде всего богатство оформления рукописи и профессионализм написания текста, свидетельствует о том, что Евангелие было создано в более древнем и крупном книгописном центре с прочными традициями, высокопрофессиональными книгописцами и художниками. Такое сказать о Жировичах середины XVI в. мы не можем, так как почти ничего неизвестно даже о существовании самого Жировичского монастыря в это время.

Паны Солтаны

         Приведенные выше сведения о рукописном Требнике и Богородичнике 1545 г., созданных по заказу «пана Солтана» специально для Жировичской Богородичской церкви, могут быть основанием для еще одной гипотезы. В соответствии с ней Солтаны могли быть связаны с возникновением Жировичского Евангелия, которое стало их вкладом (даром) в пользу церкви. Это мнение выглядит закономерным по нескольким причинам. Во-первых, многие представители рода Солтанов действительно опекались Жировичами, способствовали возведению здесь первых храмов и их обустройству. Во-вторых, Солтаны были искренними верующими и неоднократно выражали принадлежность к древней православной традиции. В-третьих, они были людьми очень состоятельными и способными финансировать создание самых дорогих и красивых рукописей.

         Специфика религиозной жизни в ВКЛ предусматривала самую активную поддержку церковных инициатив со стороны зажиточных феодалов. В стране наших предков церкви (разных конфессий) создавались и поддерживались хозяевами тех или иных территорий, а также самими жителями того или иного населенного пункта (в дальнейшем – также членами различных братств). Создание церквей, поддержка их существования, оплата труда священника не были в ВКЛ государственной задачей, и жители того или иного города, городка или деревни чувствовали свою ответственность за организацию церковной жизни в своем поселении. В результате частым явлением стало основание состоятельными и влиятельными лицами в ВКЛ храмов и монастырей, передача им самого разного имущества. Среди наиболее востребованных даров были богослужебные книги и иконы.

         Поэтому неслучайно взгляды исследователей ранних жировичских рукописей направляются именно в сторону рода Солтанов – владельцев и опекунов Жирович. Поскольку до недавнего времени создание Жировичского Евангелия ошибочно датировалось XV в., то и возможных инвесторов или инициаторов переписывания рукописи искали в среде первых представителей этого рода.

         В этом контексте наибольший интерес вызвала личность Солтана Александровича (умер около 1495 г.), маршалка ВКЛ. Как известно, он после длительных путешествий по миру вернулся на родину и получил высокие посты в Княжестве, при этом в течение жизни оставался искренним православным верующим. Среди прочего известно, что Солтан Александрович имел собственную ценную библиотеку и в 1480-х гг. заказал не менее шести церковных книг.

         Например, стоит упомянуть, что еще в 1471 г. или, что более вероятно, в 1487 г. по его заказу во  Владимире-Волынском была переписана Псалтирь толковая Феодорита Кирского (сегодня рукопись хранится в России: Государственный исторический музей, фонд Барсова, № 97). Почти в то же время  – в  1487 г. – за деньги того же Солтана некий Сенька из Смоленска переписал две рукописные Минеи (на январь – февраль и март – апрель), которые долгое время хранились в Жировичах (сегодня в Литве: БВЛАН, F19–157 и F19–161). Еще одну Минею (на май – июнь) переписал для Солтана Занка из Турова в 1488 г. (сегодня в России: Российский государственный архив древних актов, Ф. 181, № 442)98 .

         Для некоторых прежних исследователей показалось очевидным, что Солтан Александрович заказал целый комплекс богослужебных книг именно для Жировичской церкви99. На этом фоне вероятной выглядела также возможность написания среди этих книг и рукописного Евангелия, которое в дальнейшем получило наименование Жировичского.

         К большому сожалению, данная версия не выдерживает проверки фактами. Во-первых, в данных рукописях (в том числе в колофонах) никак не упоминаются Жировичи, хотя это мы видим на более поздних книгах, которые переписывались именно для Жировичской церкви. Во-вторых, далеко не  все из названных рукописей, которые были заказаны Солтаном, в дальнейшем попали в Жировичи. Некоторые из них сразу же хранились в других библиотеках и собраниях. Вероятно, Солтан заказал эти рукописи для какой-то другой церкви, возможно, в своем родовом имении Шешкини под Вильной или для одного из крупных храмов в самой Вильне. В-третьих, три из названных рукописей действительно попали в Жировичи, но произошло это, как можно предположить, гораздо позже. Например, на Минеях, переписанных Сенькой из Смоленска, имеется вкладная запись, но датируется она 1626 г., когда их передал в Жировичский монастырь дьяк Стефан Горностаевич.

         Итак, у нас, к сожалению, нет никаких доказательств книжных пожертвований маршалка Солтана Александровича на Жировичскую церковь. Более того, считаем подобную позицию недостаточно обоснованной: нельзя одновременно доказывать, что, с одной стороны, Солтан был основателем Жировичского храма в 1470 г., так как заказал в это (в действительности – более позднее) время данные книги, а с другой стороны, что книги созданы для Жировичского храма, так как их заказал его основатель. Здесь мы видим нарушение логики в выводах и доказательствах, хотя сама гипотеза имеет право на существование. Нельзя также согласиться и с тем, что Солтан заказал эти книги именно для Жировичской церкви на основании того мнения, что других храмов в его имениях не было100. Во-первых, мы не имеем никаких свидетельств и о Жировичском храме на время создания рукописей. А во-вторых, можно уверенно утверждать, что на довольно обширных территориях, подвластных Солтану, храмы были, и немало.

         Так или иначе, но, если вернуться к самому Жировичскому Евангелию, то исследование его филиграней точно показывает, что оно не могло быть заказано Солтаном Александровичем и было создано гораздо позже времени его жизни.

         Не имеем мы никаких свидетельств и в пользу связи с Жировичским Евангелием потомков Солтана. Как уже упоминалось, в 1545 г. для Жировичской церкви «паном Солтаном» (Александром Солтановичем) были заказаны Требник и Богородичник, о чем в самих этих книгах была сделана соответствующая запись. Подобной записи в Жировичском Евангелии мы не видим. К тому же манера письма и характер художественного оформления этих рукописей не позволяют говорить о какой-то связи между ними.

         Создание Евангелия по времени совпадает с жизнью и управлением Жировичами сына Александра Солтановича – Ивана Солтана (умер после 1575 г.). Исторические источники свидетельствуют, что он начал строительство каменного храма в Жировичах, которое не сумел завершить. По одной версии, он умер, не успев окончить свое дело. Так, еще автор первой истории Жировичского монастыря Феодосий Боровик в начале XVII в. писал: «А о тым его М[и]л [ость] П[а]нъ Иван Александрович Солтан , Маршалок Надворъный В. К. Л. Материю на муроване церкви кгрунтовное готовал которое не докончивши с тым се светом пожекгнал» 101 . По другой версии, И. Солтан перешел в протестантизм и отказался от идеи строительства монастыря, так как сами монастыри были неприемлемым явлением для протестантов102. Так ли это, сегодня сказать сложно, но доподлинно известно, что некоторые из его потомков в дальнейшем были протестантами. Как известно, в середине XVI в. в кальвинизм перешло большое количество белорусской и  литовской шляхты103. Так, например, в Новогрудском воеводстве (в состав которого входил и Слонимский уезд), по выражению современника, из 600 православных родов только 16 сохранили веру предков, в десятки раз сократилось количество и католических приходов104. Среди принявших Реформацию были представители самых влиятельных и известных родов: Радзивиллы, Сапеги, Огинские, Воловичи, Глебовичи, Ходкевичи, Вишневецкие и др. Вполне возможно, что И. Солтан был одним из них. В любом случае ни им, ни его потомками Жировичская каменная церковь так и не была достроена и стояла в виде руин вплоть до начала XVII в.105 Так или иначе, мы не имеем никаких оснований говорить ни о какой связи И. Солтана и Жировичского Евангелия.

         В разговоре о Солтанах нельзя не упомянуть еще одну яркую личность XVI в. – митрополита Иосифа Солтана. Как известно, церковные иерархи способствовали не только строительству храмов и монастырей, но и созданию и переводу церковной литературы, переписыванию текстов, необходимых для ежедневной церковной службы.

         Митрополит И. Солтан прославился и своими книжными делами, имел богатую библиотеку. Так, именно при нем был основан знаменитый в дальнейшем центр книжности – Супрасльский монастырь, в котором активно развивалось книгописание и книгопечатание, а также была создана одна из наиболее ценных в ВКЛ монастырских библиотек107. В ранних (и некоторых современных) источниках его считают представителем того самого рода Солтанов, даже идентифицируют его с Иваном Солтаном108, при котором могло произойти чудесное появление иконы Жировичской Богородицы. Иногда приходится встречать мнение, что митрополит имел отношение к основанию Жировичского монастыря109. Более того, некоторые исследователи утверждают, что когда в 1507 г. митрополитом стал И. Солтан, то много дорогих вещей из митрополичьей ризницы перешло в Жировичи, наследственное имение Солтанов.

          В связи с этим складывалось ощущение, что митрополит мог передать ценное, достойное такой личности Евангелие в Жировичский храм. Тем более, что он действительно поддерживал интерес к чтению книг в среде первых супрасльских монахов111. Среди прочего, точно известно, что митрополит подарил Супрасльскому монастырю написанное на пергаменте Евангелие в серебряном позолоченном окладе, а также Псалтирь и Пятикнижие Моисея.

         И все же надо признать такое мнение ошибочным. Во-первых, еще в 1895 г. Алексей Белецкий на основании исторических источников показал, что И. Солтан, вероятно, происходил совсем из другого рода Солтанов, которые в XV–XVI вв. имели владения в Логойском уезде113. Несколько позже П. Жукович уже однозначно утверждал, что митрополит И. Солтан не имел никакого отношения ни к Жировичам, ни к Жировичской церкви или монастырю114. Ошибочное отождествление двух шляхетских родов запутало довольно многих ученых. Но сегодня можно уверенно говорить, что Жировичи не были «наследственным имением» митрополита И. Солтана и по этой причине ничего из митрополичьей ризницы в Жировичи он не передавал. Во-вторых, как нам уже известно, Жировичское Евангелие было создано гораздо позже времени жизни и служения митрополита.

         Таким образом, сегодня мы не имеем никаких свидетельств, которые могли бы доказать связь представителей родов Солтанов с созданием Жировичского Евангелия. Нет доказательств и того мнения, что оно было передано Солтанами в Жировичи. При этом мы пока не будем отрицать самой возможности связи Солтанов с Жировичским Евангелием.

Лев Сапега и Иван Мелешко

         Жировичское Евангелие довольно давно широко и последовательно называют «Евангелием Сапеги»115 . Дело в том, что на листах 376–377 (после Евангелия от Иоанна) в рукописи помещена собственноручная дарственная запись Л. Сапеги, канцлера ВКЛ, великого гетмана, Виленского воеводы, Слонимского старосты, одного из самых известных общественных и политических деятелей ВКЛ. Наличие записи стало поводом для весьма распространенной гипотезы, что сам канцлер, некогда инициировавший издание Статута ВКЛ 1588 г., также стал инициатором создания Евангелия, которое пожертвовал Жировичскому монастырю.

         Даже в научных публикациях можно встретить подобные суждения: «История возникновения Жировичского Евангелия, имеющего название «Евангелие Сапеги», неразрывно связана с историей Свято-Успенского Жировичского монастыря, для которого оно и было создано заботами Льва Сапеги»116 . В. Шматов в своем исследовании объединил две ошибочные гипотезы, создав третью: «для Жировичского монастыря рукопись была создана на Брестской кафедре благодаря заботам Льва Сапеги»117 .

          Таким образом, не имея никаких доказательств и аргументации, некоторые исследователи уверенно высказывали мнение, что рукопись была создана при содействии самого канцлера. Еще более распространенным является мнение, что Л. Сапега подарил Евангелие Жировичскому монастырю (здесь уже речь не идет о его создании при участии канцлера)118. Иные исследователи, опять же бездоказательно, придумали даже повод, в соответствии с которым это произошло: якобы Л. Сапега подарил Евангелие на освящении Успенского собора 22 августа 1616 г.119 По другой гипотезе, рукописная книга была передана Л. Сапегой в Жировичи позже – в 1630-х гг.

        На самом деле стремление связать или даже приписать авторство тех или иных книжных памятников известным лицам является очень распространенным явлением. Это поднимает значимость старых книг, формирует отношение к ним как к большой ценности. Однако очень часто подобные стремления не поддерживаются доказательствами или достаточной аргументацией. В данном же случае высказанное мнение об участии Л. Сапеги в создании Жировичского Евангелия оказалось не просто бездоказательным, но даже ошибочным. Дело в том, что сама книга была написана не менее чем за полвека до появления вкладной записи Л. Сапеги.

         Попробуем разобраться в ситуации и описать ценный автограф. Он сделан на белорусском (старобелорусском) языке скорописью – шрифтом деловой и художественной письменности своего времени. Вероятно, вся запись была сделана самим Л. Сапегой, который имел большой опыт в оформлении документов как писарь, подканцлер и канцлер ВКЛ. В самом конце записи хорошо читается подпись «Лев Сапега канцлер Вел. Княз. Литв. власною рукою». Автограф имеет точную дату – 22 августа 1616 г.

          Если обратиться к тексту записи, то речь в нем идет о дарении Жировичскому монастырю ряда земельных и других владений, но не самого Евангелия. На тот момент монастырь уже был униатским и  активно рос и строился благодаря содействию местной знати и заступничеству Богородицы (в начале XVII в. у Жировичской иконы Богородицы регистрировались многочисленные чудеса). В результате земельные владения монастыря разрастались и достигли соседнего Шиловичского имения Льва Сапеги. Увидев такое стремительное развитие монастыря, канцлер подтвердил прежние земельные дары своих предков «на домъ и церковь Божыю пречыстое Богородити въ Жыровичах». Более того, в дополнение к  прежним дарам он записывал на эту же церковь новые владения: корчму в Шиловичах, окрестные пахотные земли, сенокосы и заросли, а также богато украшенные ризы и оклад «съ перлами из бляхами серебреными позлотистыми, поруче также перлами гафтованые на чырвономь акьсамите», епитрахили, архиерейские митру и посох, плащаницу, серебряный кубок и дискос. За эти дары Л. Сапега просил, чтобы в названной церкви молились за короля, королеву, королевичей, а также «за душу мою и за дети мои и за увес люд Божий завжды молитвы были» (л. 376 об.). Специально хотим обратить внимание, что в тексте записи не упоминается ни Жировичский монастырь, ни Успенский собор (называется Богородичская церковь), ни его освящение, ни само Евангелие.

        В данном случае мы имеем дело с довольно распространенным явлением для книжности ВКЛ: перед нами традиционная вкладная запись на разнообразное имущество, которое передавалось состоятельными гражданами в дар церкви. Надо признать, что подобная традиция была достаточно распространенной в Беларуси со времен Полоцкого княжества (можно упомянуть, например, Полоцкое Евангелие конца XII – начала XIII в. с подобными записями) и осталась таковой в ВКЛ и Речи Посполитой (например, записи на Туровском Евангелии и других отечественных рукописях)121. Такие записи в напрестольных Евангелиях были своего рода вечной клятвой на Священном Писании, которую нельзя нарушить или отменить. Отметим, что обычай вносить записи о значимых событиях, а также тексты договоров в напрестольное Евангелие был широко распространен в Беларуси, Украине и у южных славян.

         Таким образом, у нас нет никаких оснований, чтобы говорить о создании Жировичского Евангелия по инициативе или при поддержке Л. Сапеги. Не можем мы также утверждать, что канцлер подарил его монастырю.

         Кстати, нужно упомянуть, что в Евангелии на листах 295 об. – 297 об. есть и другая вкладная запись на польском языке, сделанная Богданой Прецлавской (из Мелешек) в 1623 г. Ее содержание в некоторой степени похоже на запись Л. Сапеги. Шляхтянка также подтверждает сделанную ее отцом Иваном Мелешко (умер в 1622 г.) передачу базилианскому монастырю фольварка Жировичи с окружающими землями, деревней Огородники (позже она называлась Стайки), леса Викня, поля Стая, лугов, болота, а также других владений.

         Данная вкладная запись имеет большую ценность, так как отражает наиболее ранние дары в пользу монастыря, произошедшие еще в 1613 г. при его учреждении. Еще большее значение ей придает тот факт, что оригинальные дарственные документы 1613 г. не сохранились123. Они исчезли, как свидетельствует вкладная запись Б. Прецлавской, во время убийства епископа и первого настоятеля Жировичского монастыря Иосафата Кунцевича (1580–1623), поэтому она повторно подтвердила сделанные умершим отцом пожертвования. Вероятно, чтобы документы не были утрачены еще раз, сами монахи предложили Прецлавской удостоверить пожертвование в напрестольном Евангелии, которое бережно хранилось в Успенском соборе. Тем более, что аналогичную запись уже сделал Л. Сапега. Однако в отличие от последнего Б. Працлавская не писала весь текст собственноручно, а только подписалась в конце каждой страницы записи: «Bohdana // Mielyeskovna // Przeclavska // renką sva». Эта подпись сделана иным почерком на плохом польском языке с явными ошибками, возникшими под влиянием белорусского языка, который автор, вероятно, знала лучше, чем польский. При этом сам текст вкладной записи сделан довольно хорошей польской скорописью.

         Надо отметить, что совершенные И. Мелешко и Л. Сапегой щедрые дарования на следующие два века обеспечили достаток и богатство монастыря, а главное – его независимость от власти местных феодалов. Благодаря этим двум подаркам в собственность жировичских монахов перешел все имение с окружающими землями, на которых монастырь в дальнейшем развивался и крепчал. Поэтому появление данных дарственных задписей на страницах не только слонимских гродских книг, но и в чудесном напрестольном Евангелии выглядело вполне закономерным.

Известные факты

         Таким образом, большинство существующих сегодня мнений о происхождении Жировичского Евангелия не подтверждается. Мы не можем уверенно обозначить ни место его создания, ни имя его заказчика или первого владельца, ни время его появления в Жировичах.

         И все же некоторые суждения о происхождении рукописи высказать можно. Во-первых, нужно довольно точно локализовать происхождение Жировичского Евангелия территорией ВКЛ, а точнее – этническими белорусскими землями. Об этом свидетельствует анализ языковых особенностей текста книги: затвердение р, акание, цекание. Также свидетельством тому является использование для создания рукописи бумаги местного производства (на Западе эта бумага почти не поставлялась, а в Московском государстве, где своей бумаги в XVI в. еще не было, пользовались бумагой западноевропейского происхождения124).

         С учетом проведенного подробного описания рукописи и рассмотренных гипотез можно предположить, что наиболее вероятным местом создания рукописи является митрополичий скрипторий или скрипторий канцелярии ВКЛ, которые работали в Вильне и о которых сохранились некоторые сведения в исторических источниках125. Косвенно об этом свидетельствует несколько факторов.

         Во-первых, это активное использование золота для оформления миниатюр, заставок и инициалов Жировичского Евангелия. Этот материал с трудом можно было отыскать в местных монастырских и других книгописных центрах. Не проще было освоить сложную практику нанесения золота на бумагу и письма по нему. В любом случае речь идет о крупном книгописном центре.

         Во-вторых, на аналогичные выводы нас наводит использование ценных минеральных красок, которыми расписывались миниатюры, заставки и инициалы. Использованные для оформления рукописи и даже написания текстов красивые краски создавались на основе редких, дорогих и малодоступных материалов (лазурит, малахит и др.126), которые могли быть доступными только для большого книгописного центра. Наконец их приготовление и использование требовало знакомства с этой сложной технологией.

         В-третьих, миниатюры Жировичского Евангелия сохраняют композицию и даже повторяют цветовые решения других высокохудожественных списков Евангелия. Очевидно, что художник выписывал свои художественные образы, равняясь на имеющиеся примеры из других рукописных Евангелий, которые могли храниться в большом книгописном центре.

          В-четвертых, Жировичское Евангелие было переписано профессионально хорошим, ровным, искусным почерком. Характер письма не меняется, везде он уверенный, высота, наклон и очертания букв равны. Очевидно, этой работой занимался профессиональный переписчик, который перед этим имел не один год практики и, видимо, не одну переписанную рукопись.

           В-пятых, высококачественная бумага, на которой переписано Жировичское Евангелие, использовалась также в других рукописях, которые по своему происхождению связаны, в подавляющем большинстве, с Вильной.

         Очень важные подсказки нам дают рукописные Требник и Богородичник, которые в 1545 г. Александр Солтанович заказал для Жировичской церкви Пресвятой Богородицы. Сам факт заказа партии богослужебных книг для этой церкви имеет исключительный интерес и требует более глубокого изучения, так как может свидетельствовать о важных изменениях в церковной жизни Жирович. Он может подтвердить основание или восстановление церкви, которой были необходимы книги для проведения богослужения и организации религиозной жизни. Если так, то приблизительно этим или более ранним временем можно датировать постройку или восстановление после легендарного пожара церкви в  Жировичах, где находилась чудотворная икона Богородицы (кстати документальных свидетельств до 1545 г., повествующих о существовании церкви в Жировичах, мы, к сожалению, не имеем).

         Поскольку Жировичское Евангелие по времени своего создания очень близко к названным рукописям, то можно было бы допустить, что оно также было заказано для восстановленной (основанной) церкви Пресвятой Богородицы в Жировичах. При этом, как и названные две рукописи, Жировичское Евангелие может своим происхождением быть связано с Вильной.

         И все же существенные различия по качеству исполнения этих рукописей не позволяют однозначно связать их между собой. Исключительные художественные качества и явная дороговизна Жировичского Евангелия вызывают сомнения, могла ли подобная книга попасть в небольшой храм, который почти не упоминается в источниках XVI в. Более вероятно, что книга появилась в Жировичах после активизации монастырской жизни.

          При учреждении нового монастыря в Жировичах в 1613 г. монахи не застали почти никакого имущества от бывшей церкви и, вероятно, недействующего перед этим монастыря. Автор первой хроники Жировичского монастыря и один из его первых известных монахов Феодосий Боровик писал: «Когда же мы сами, монахи, вступив в это святое место, в самой церкви, очень запущенной, едва что-то нашли».

          На некоторые предположения нас наводит дарственная запись Б. Прецлавской на самом Жировичском Евангелии. Исследователи древних рукописей мало ей заинтересовались, так как она имеет более позднее происхождение, написана по-польски да еще и не такой важной личностью, как Л. Сапега. Тем не менее эта запись убедительно свидетельствует, что И. Мелешко (отец Б. Прецлавской) в 1613 г. дал большой фундуш на основание монастыря. Кроме прочего он передал монастырю выкупленное у Солтанов имущество: «Его милость славной памяти мой отец, на то время вельможный Брестский каштелян пан Иван Мелешко, приобретенное купным правом у его милости пана Ивана Солтана, Остринского старосты, отдавая сейчас святой памяти отцу Иосафату Кунцевичу, которого игуменом назначил преподобный его милость отец Иосиф Руцкий (на то время Галицкий епископ и протоархимандрит Закона святого Василия Великого), церковь Жировичскую и монастырь с землей, подданными и фольварком, которые к нему принадлежат, со всем имуществом, которые издавна указанному владельцу служили, передал в собственность, отдал и серебро, и золото, и драгоценности, с иконой, кубки, серебряные кресты, ризы и прочую церковную утварь, Евангелие и много других церковных книг, как подробнее в инвентаре отцом указано, ничего себе не оставив…» (л. 295 об. – 296).

         Как видно, в цитируемой записи отдельно упоминается одно Евангелие, которое выделено среди других книг. Вполне возможно, что в данном случае речь идет как раз о богато оформленном и весьма представительном Жировичском Евангелии. Если это так, то можно предположить, что рукопись попала в Жировичский монастырь благодаря И. Мелешко.

         До нашего времени сохранились два рукописных инвентаря церковного имущества за 1613 г., которые были составлены слугой И. Мелешки Иваном Мизгирем (как раз во время оформления фундуша на основание монастыря): один из них записан кириллицей по-белорусски (оригинал)128, а второй – тоже по-белорусски, но латиницей (копия)129. В этих документах упоминаются кресты, ризы, кольца, но Евангелия, к сожалению, нет. Вероятно, рукописное Евангелие не было частью прежнего церковного имущества в Жировичах, но попало к И. Мелешке из Жировичского имения И. Солтана или вовсе иным путем.

          Таким образом, можно высказать некоторые предположения о происхождении рукописи. Наиболее вероятной, на наш взгляд, может выглядеть гипотеза, что рукописное Евангелие было создано в Вильне профессиональными мастерами митрополичьей или великокняжеской канцелярии. Оно могло быть заказано Иваном (старшим) Солтаном. Если это так, то скорее всего оно хранилось в одном из имений Солтанов (в Шешкинях или, скорее, в самих Жировичах). В дальнейшем оно перешло в собственность И. Мелешки благодаря покупке имущества Ивана (младшего) Солтана: или от него лично, или через Даниила Солтана, или через Эстер Михелевич. В свою очередь И. Мелешко «как благочестивый христианский человек, что Божье Богу» (л. 295 об.) в 1613 г. передал свое имущество (в том числе Евангелие) в качестве фундуша на основание Жировичского монастыря. А уже на время написания Л. Сапегой своей дарственной надписи Евангелие находилось в Жировичской монастырской церкви.

                                                            Из Жирович в Вильну

Книга в собраниях монастыря

         Таким образом, о происхождении Жировичского Евангелия известно не очень много. О некоторых страницах его истории мы можем вести разговор на основании анализа самого памятника, о других – через архивные документы и иные источники. Но бесспорным можно считать нахождение рукописи в собраниях Жировичского монастыря не позднее чем с начала XVII в.

        Об этом наиболее убедительно свидетельствуют описанные вкладные записи Л. Сапеги и Б. Прецлавской.

         На первую половину XVII в. вместе со стремительным ростом монастыря приходится активное пополнение Жировичского книжного собрания. Вероятно, в это время Евангелие уже хранилось в Успенском соборе, главном храме монастыря, и использовалось для торжественных богослужений.

         Судьба приготовила для Жировичского Евангелия и монастыря ужасные испытания – разрушительные войны середины XVII и начала XVIII в., которые нанесли всей Беларуси непоправимые потери. Но Евангелие, в отличие от многих других святынь монастыря, чудесным образом сохранилось. Особенно разрушительным для Жирович стал «Потоп» – война с Московским государством 1654–1676  гг. Так, в 1655 г. Жировичи вместе с монастырем были сожжены, многие жители убиты, а имущество разграблено войском московитов под руководством А. М. Трубецкого130. Вероятно, Жировичское Евангелие как одно из важнейших сокровищ было вывезено монахами или спрятано на время военной агрессии. Сильные разрушения ждали Жировичи и от шведской армии во времена Северной войны, но Евангелие, словно птица Феникс, постоянно восставало из небытия, из пепла войн и пожаров.

         Оно по-прежнему продолжало использоваться в Успенском соборе и в XVIII в. Вероятно, именно оно имеется в виду в описи монастырского имущества за 1731 г. В этом документе помимо основной большой монастырской библиотеки (состоявшей из 17 хорошо упорядоченных разделов) мы видим относительно небольшую библиотеку Успенского собора131. Она включала 46 печатных и 16 рукописных книг. Среди рукописей были Минеи, Ирмологионы, Служебники, Октоих, Требник и Евангелие – все книги имели формат «in folio».

         Еще Н. Николаев высказывал мысль, что названное в описи 1731 г. рукописное Евангелие из ризницы Успенского собора и является Жировичским Евангелием132. Но мнение остается мнением, пока оно не подкреплено аргументацией. Попробуем привести некоторые факты, которые бы могли подтвердить сказанное. Во-первых, это размер рукописи. Он точно соответствует формату «in folio», указанному в описи. Однако это недостаточный аргумент, так как большинство напрестольных Евангелий имеет подобный формат. Дорогое и красивое оформление рукописи также могло быть причиной ее использования во время торжественных богослужений в храме.

         Но это все косвенные свидетельства. Более конкретную информацию мы можем извлечь из самой рукописи. Дело в том, что в 1757–1759 гг. главная монастырская библиотека была упорядочена, книги сверены, расставлены по разделам и заново заинвентаризованы. На каждой из них появился характерный шифр из кириллических букв и цифр, а также защитные владельческие записи о принадлежности к библиотеке Жировичского монастыря. Обычно в нижнем поле рукописных и печатных книг была сделана следующая постраничная запись: «Сия // Книга // з Библіотеки // Монастыра // Жировицкого // Чину // С[вя]таго // Васілія // Велікаго // 1758 // Anno // Подпісана».

          Примечательно, что на страницах Жировичского Евангелия нет узнаваемого библиотечного шифра, а значит оно не было сверено вместе с другими книгами главной библиотеки монастыря и не было отнесено к тому или иному разделу. А вот постраничная запись на рукописи присутствует, но она несколько отличается от приведенной выше. Она сделана позже – в 1763 г. Но главное, что здесь вместо слов «з Библиотеки Монастыра» находились другие. На нижнем поле листов 53–64 черными чернилами сделана полистная запись (по одному слову на каждом листе): «Сия: // Еv[ан]г [е]лия: // Естъ: // церкви // Жировицкои: // Чину // С[вя]таго: // Васілія: // Велікаго: // 1763. // Anno: // Подпісана». Таким образом, Жировичское Евангелие действительно хранилось в главной церкви Жировичского монастыря, а не в монастырской библиотеке. В 1763 г. состоялась сверка ризницы Успенского собора, во время которой на рукописном Евангелии, а также на некоторых других книгах, находившихся в церкви133, были сделаны соответствующие библиотечные пометки.

         Интересно, что одной постраничной записью жировичские библиотекари не ограничились и  с  защитной целью мелкой скорописью еще трижды записали подобную фразу в других местах рукописи: «Сия Книга Монастыра Жировицкого, церкви Успения Прес[вя]той Б[огороди]ци» (на листе 10); «Монастыра Жировицкого, церкви Успения Б[огороди]ци» (на листе 81); «Монастыра Жировицкого церкви Успения // Прес[вя]той Б[огороди]ци» (на листах 180 об. – 181).

         Эти владельческие записи еще раз убедительно свидетельствуют, что рукопись в то время хранилась в главном храме Жировичского монастыря – Успенском соборе – и была одной из его главных святынь.

         Анализ инвентарей показывает, что в монастырской библиотеке, для которой было выделено отдельное помещение, хранились наиболее древние рукописи и многочисленные современные религиозные, научные и художественные издания. В то же время в Успенском соборе находились прежде всего книги, необходимые для организации богослужения. К тому же церковь была также и местом, где бережно хранились важнейшие святыни Жировичской обители. В данном случае можно утверждать, что Жировичское Евангелие соответствовало обоим критериям: оно и выполняло утилитарную функцию напрестольного Евангелия, по которому велось богослужение в храме, и имело исключительную культурную ценность, воспринималось как большая святыня монастыря. Об этом же свидетельствуют и ценные вкладные записи Л. Сапеги и Б. Прецлавской, оставленные в главной книге монастыря, которая должна была храниться здесь вечно.

          Таким образом, Жировичское Евангелие хранилось в самом Успенском соборе и использовалось в качестве напрестольного Евангелия. Однако, насколько часто его употребляли во время богослужения, сказать довольно сложно. Оно действительно имеет характерные следы частого использования: мятые первые и последние тетради кодекса, потертые и порванные от перелистывания центральная и нижняя части внешних полей листов. Но в то же время надо признать, что рукопись сохранилась довольно хорошо: в ней до сих пор имеются все листы с текстом, почти не осыпались и не потерлись миниатюры, совсем немного подчеркиваний и комментариев в тексте, мало следов от капель воска, стекавших со свечей при чтении и др. Все это, скорее всего, должно было бы присутствовать в рукописи, которая не менее двух столетий использовалась для проведения богослужений.

          По нашему мнению, Жировичское Евангелие использовалось для организации и проведения церковных служб в Успенском соборе. Вероятно, происходило это не часто, а по большим праздникам. В целом же оно должно было храниться как раритет и святыня в церковной ризнице. В большинстве случаев служба, по-видимому, происходила по печатным Евангелиям, которых в ризнице собора в разное время было около 6–8 единиц.

         Подтверждение нашей мысли мы нашли в инвентаре Жировичского монастыря за 1785 г. В нем отдельно выделены книги «старые, хранящиеся вне употребления»: «Триодь постная Львовской печати 1, Миней писаных шт. 5, Ирмологион писаный 1, Служба писаная Телу Христову 1, Служба писаная б. Иосафату 1, Евангелие писаное 1»135. Можно предположить, что последняя в перечне книга – это и есть Жировичское Евангелие. Оно в действительности хранилось как древняя святыня при соборной церкви и для ежедневных богослужений уже не использовалось.

Путь в Вильну

         Ученые считают, что до середины XIX в. Евангелие хранилось в библиотеке Жировичского Успенского собора и принадлежало ему136. Вероятно, все же оно на некоторое время покидало стены церкви и монастыря. Где-то в начале XIX в. им могли заинтересоваться М. Бобровский или иные представители Брестского капитула, о чем мы писали выше, и вывезти рукопись в Брест.

          Очевидно, что из Бреста Евангелие вернулось обратно в Жировичи, где какое-то время хранилось в Успенском соборе. Об этом свидетельствует надпись на первом листе рукописи: «Доставлена въ Соборъ Жировицкой изъ Бржеской кафедры». Однако долго в соборе оно побыть не успело. Как известно, решением российских церковных властей Жировичский базилианский монастырь в 1828 г. был закрыт, а на его базе начала работу Литовская духовная семинария. Это нанесло сильный удар по деятельности базилиан, ведь монастырь в Жировичах был одним из их главных духовных центров. Именно с этой целью член Греко-униатской коллегии в Петербурге Иосиф Семашко (1798–1868) инициировал закрытие монастыря. Семинарии досталось почти все имущество монастыря, включая древние книжные собрания.

         Уже после закрытия Жировичского монастыря и создания Литовской духовной семинарии Евангелие попало в библиотеку этого учебного заведения. Там ее увидел и описал П. Доброхотов, который в 1837–1849 гг. по направлению из Петербурга работал здесь преподавателем137. В своих записях российский библиофил точно засвидетельствовал: «Выписано из рукописного Евангелия, хранящегося в библиотеке Литовской семинарии».

         Сегодня сложно сказать, почему Евангелие перестало использоваться в самом Успенском соборе. Известно, что в это время шел процесс ликвидации церковной унии и перевода униатов в православие. С этой целью силами И. Семашко и его единомышленников из церковного употребления массово изымали старинные белорусские рукописи и издания, которые могли чем-то отличаться от книг российского происхождения139. Перед церковью стояла задача унификации богослужения по российскому образцу, а  прежние отечественные книги могли этому помешать. Для нужд униатской церкви (а семинария оставалась униатской) из России высылалось много богослужебной и духовной литературы, заменившей местную и привозную западную. С 1834 г. начался полный и обязательный переход на использование богослужебной литературы московской печати140. До наших дней даже сохранились многочисленные расписки, которые брались в Жировичах от униатских священников, что они в дальнейшем будут пользоваться в богослужебной практике только книгами московской печати.

         Что примечательно, именно Жировичи (здесь работала духовная консистория) стали центром сбора невостребованных в новых условиях книг со всей Беларуси142. Их массово свозили в Литовскую семинарию, однако необходимости в таком объеме униатских служебников и других книг уже не было. В результате большое их количество просто уничтожалось (было принято решение сжечь многие «лишние» книги, оставив по 1–2 экземпляра каждого издания для библиотеки семинарии). По воспоминаниям митрополита И. Семашко и его соратников, лишь за один раз была сожжена 201 книга, за три года – более 2 тыс.143 Следует отметить, что уничтожались преимущественно униатские Служебники и другие издания базилианской печати, в то время как древние рукописи только исключались из употребления и передавались на централизованное хранение в духовную консисторию или библиотеку семинарии. Вероятно, именно тогда в библиотеке семинарии оказалось и древнее Евангелие.

         Так или иначе, во время пребывания П. Доброхотова в Жировичах ценное рукопись уже хранилась в библиотеке семинарии. По какой-то причине этот преподаватель и библиофил оставил в Жировичах саму рукопись. Дело в том, что П. Доброхотов вывез из монастырских собраний немало очень редких книжных памятников и наиболее ценные документы монастырского архива144. Большинство из них сегодня хранится в Санкт-Петербурге и является ценным источником по истории Жировичского монастыря. С Жировичским Евангелием этого не произошло. Вероятно, оно было очень ценным и известным в монастыре и семинарии памятником, который просто так вывезти из Жирович оказалось сложно.

          Тем не менее, именно П. Доброхотов сделал первое описание Жировичского Евангелия и переписал вкладные записи на его страницах. Он внимательно и последовательно скопировал обе записи (сначала Л. Сапеги по-белорусски, а затем и Б. Прецлавской по-польски), стараясь сохранить даже особенности письма оригинала (например, при передаче подписи Л. Сапеги). Сегодня эти записки П. Доброхотова хранятся в архиве СПбИИ РАН145.

          Дальнейшая судьба древней рукописи была тесно связана с преобразованием самой семинарии и ее библиотеки. Литовская духовная семинария поработала в Жировичах совсем недолго. Расположение в  небольшом городке в окружении глухих лесов превосходно подходило для монастыря, но было менее подходящим для духовной семинарии и ее преподавателей. В результате вскоре после ликвидации церковной унии и изгнания базилиан, которые больше не представляли угрозы для православия, Литовская духовная семинария в 1845 г. была переведена из Жирович в Вильну, где находилась и во времена униатов. Вроде все вернулось на прежние места, но не совсем. Среди прочего из Жирович в Вильну вместе с семинарией была передана часть библиотеки Жировичского монастыря, в том числе несколько десятков самых ценных рукописей146. Одной из них было Жировичское Евангелие.

          Семинария вместе с вывезенной библиотекой разместилась в помещениях закрытого несколько ранее Виленского Троицкого монастыря (после ликвидации унии в 1839 г. он стал православным, однако недостаток монахов после изгнания базилиан вынудил власти закрыть монастырь и заселить его семинаристами). В Виленской (Литовской) семинарии в результате передачи книг из Жирович была сформирована богатая библиотека, которая содержала древние рукописи, редкие для большинства подобных учебных заведений. Жировичское Евангелие в семинарской библиотеке было зарегистрировано под номером 2 (по сведениям на 1869 г.).

В Виленской публичной библиотеке

         Следует отметить, что после восстания 1863–1864 гг. российские власти существенно переосмыслили свою политику на белорусских землях и взяли курс на решительное искоренение польского и католического влияния. В этой связи они инициировали большую программу научных исследований прошлого Беларуси. Особый интерес представляли поиски древних православных артефактов и свидетельств исторических связей Беларуси с другими центрами Руси. Более подробное освещение этой тематики должно было засвидетельствовать древние корни православной культуры в Беларуси, ее давние связи с восточнославянским миром и Россией, в частности.

         Для этих целей Виленский генерал-губернатор Михаил Муравьев (1796–1866) и попечитель Виленского учебного округа Иван Корнилов (1811–1901) поддержали идею создания Виленской публичной библиотеки как «лучшего средства для местной культурной борьбы» и «обоснования русских прав на Западный край»148. С той же целью руководство Виленского учебного округа направляло специальные археографические экспедиции в разные уголки Беларуси, главной задачей которых был поиск древних памятников православной письменности149. Таким путем были разысканы древние Туровское, Мстижское, Волковысское и Нобельское Евангелия, Супрасльский ирмологион, а также многие другие ценные рукописи.

         Однако основным путем пополнения фондов Виленской публичной библиотеки стало изъятие книжных собраний закрытых католических и униатских монастырей, а также реквизиция древних книжных памятников, отличавшихся своим характером от принятых в Российской империи традиций православной книжности. Как известно, после восстаний 1830–1831 и 1863–1864 гг. были закрыты многие католические и униатские монастыри, учебные заведения, общественные структуры, прекратил деятельность знаменитый Виленский музей древностей. Их имущество переходило в собственность государства или православных организаций. Были также изъяты многочисленные частные коллекции и собрания участников восстаний и неблагонадежных жителей Северо-Западного края151. Однако с точки зрения нового времени и новой идеологии далеко не все книжные коллекции прошлого выглядели необходимыми для сохранения и дальнейшего использования. В частности, библиотеки бывших католических и униатских монастырей и учебных заведений не были нужны в основном своем объеме новым православным и государственным учреждениям. Некоторые из них были уничтожены как несоответствующие новым реалиям, часть отправлена в Москву, Петербург или Киев, а некоторым повезло попасть в собрания новосозданной Виленской публичной библиотеки.

         Среди важных приобретений библиотеки было получение древних и исключительно ценных собраний Супрасльского, Борунского, Березвечского православных (а перед тем униатских) монастырей1. Известно, что в 1878 г. 40 церковнославянских рукописей из собрания Литовской духовной семинарии были переданы в Виленскую публичную библиотеку154. Большинство из них происходило из собраний Жировичского монастыря. Вероятно, среди них было и Жировичское Евангелие155. Оно попало в рукописное отделение, где на то время насчитывалось около 1000 разобранных и каталогизированных книг (но были еще и неразобранные в неизвестном количестве)156 .

         Здесь же было сделано и первое детальное описание Жировичского Евангелия. Среди прочего, хранители Виленской публичной библиотеки отметили, что старый переплет уже был сильно поврежден. Поэтому сотрудниками библиотеки для рукописи был изготовлен новый полукожаный переплет: клееные картонные крышки и кожаный корешок (сегодня с ним можно ознакомиться, хотя хранится он отдельно от книжного блока). На внутренней стороне верхней крышки был наклеен бумажный ярлык с обозначением «Рукописное Отделение Виленской публичной библиотеки», на котором от руки были дописаны номер хранения («150») и номер рукописи согласно каталогу Ф. Добрянского («32»).

         Сотрудники Виленской публичной библиотеки пронумеровали листы Жировичского Евангелия. Еще в первой половине XIX в. рукопись подобной нумерации не имела. Описывая ее в собраниях Литовской духовной семинарии, П. Доброхотов отметил, что оно состоит из 52 тетрадей и не обозначил количество листов. К тому же при описании местонахождения вкладных записей он не обозначал листы, а делал привязку к евангельским текстам. Таким образом, на тот момент рукопись имела только классическую писцовую нумерацию тетрадей кириллическими буквами, а фолиация (нумерация листов) появилась позже – уже в Виленской публичной библиотеке.

         Можем даже предположить, что нумерацию осуществил сам Ф. Добрянский при описании рукописей Виленской публичной библиотеки, которое было опубликовано самостоятельным изданием158. Нумерация листов была проставлена черными чернилами на лицевой стороне каждого листа (с некоторыми ошибками, о чем сказано выше). Теми же чернилами и тем же почерком в рукописи сделаны немногочисленные комментарии на полях. Например, у вкладных записей Л. Сапеги и Б. Прецлавской были обозначены годы их написания: «1616» (л. 376) и «1620» (л. 297) соответственно. Как видно, запись Б. Прецлавской была неправильно датирована (в оригинале «Roku Panskiego Tysiąc Szesci Set Dwudziestego trzeciego», то есть 1623 г.). Аналогичную ошибочную дату мы видим и в каталоге Ф. Добрянского159 и некоторых поздних исследователей, которые скопировали описание с этого издания.

         В 1914 г. началась Первая мировая война, в которую вскоре активно включилась Российская империя. Однако в результате поражений линия фронта начала быстро приближаться к Вильне. Возникла угроза для ценных собраний «Северо-Западного края», поэтому российские власти приняли решение об эвакуации Виленской публичной библиотеки. Летом 1915 г. наиболее ценные памятники были вывезены из Вильны в Москву (в Румянцевский музеум)161. Среди них были Туровское, Нобельское, Волковысское Евангелия, летопись Аврамки и многие другие раритеты белорусского происхождения. Было среди них и Жировичское Евангелие162. С окончанием войны ценные коллекции библиотеки остались в Москве. Польское правительство (а Вильна в межвоенный период входила в состав Польши) старалось вернуть из России вывезенные культурные сокровища, однако рукописные собрания Виленской публичной библиотеки остались в Москве, где попали в Государственную библиотеку СССР имени В.И. Ленина.

         В ходе Второй мировой войны при разделении Польши между нацистской Германией и СССР Вильна, недолго побыв в составе БССР, была передана Литве. После войны это позволило Литве (уже в  составе СССР) претендовать на возвращение ранее вывезенных из Вильны исторических коллекций. Среди прочего приблизительно в 1946–1952 гг. из Москвы была передана коллекция старинных кириллических рукописей, некогда принадлежавших Виленской публичной библиотеке (почти все они имели белорусское происхождение). Эти собрания вошли в фонды Центральной библиотеки Академии наук Литовской ССР163 .

         Данная библиотека была образована еще в 1941 г., когда литовские советские власти начали конфискацию имущества церковных и других организаций межвоенной Вильны. Таким образом, довольно молодая в масштабах Литвы библиотека получила в свои фонды очень древние и ценные коллекции. Несмотря на молодость учреждения, ее сотрудники проявили большую заботу и настоящий профессионализм в работе по сохранению ценных сокровищ и памятников прошлого.

                                      Ревитализация Жировичского Евангелия

Современное состояние рукописи

         Сегодня Жировичское Евангелие тщательно хранится в БВЛАН (бывшая Центральная библиотека Академии наук Литовской ССР) в фонде кириллических рукописей (F19)164 под номером 32. В этом фонде собраны в подавляющем большинстве древние рукописи на церковнославянском и старобелорусском языках, которые начали собираться в составе Виленской публичной библиотеки во второй половине XIX в.

         Современное состояние сохранности рукопись приобрела в результате реставрационных работ, которые проходили в 1984–1996 гг. в реставрационном центре Пранаса Гудинаса при Литовском национальном художественном музее165. До реставрации была произведена фотофиксация имеющегося состояния сохранности рукописи и ее подробное описание. В этих материалах среди прочего было определено, что рукопись, фигурирующая под популярным наименованием «Евангелие Сапеги», написана на старославянском языке в XVI в. Реставраторам пришлось столкнуться с целым комплексом проблем и вопросов, многие из которых выглядят довольно традиционными. И, надо сказать, свою работу они выполнили очень профессионально. С тех пор внешний вид и состояние сохранности рукописи существенно не менялись. Попробуем описать, как сегодня выглядит Жировичское Евангелие.

         Как обычно, наиболее поврежденными являются первые и последние листы книги, которые более интенсивно используются и мнутся о переплет. Так, на листах 1–8 (первая тетрадь) внешний край полей оборван. Нижняя часть внешних полей листов 366–404 (конец рукописи) также помята и много где оборвана. Листы 374–375, 376–377, помещенные отдельно, вместе образуют необычную тетрадь.

           Последняя тетрадь (52-я по счету) состоит из выпадающих листов 402–404, которые не скреплены с другими. Возле линии перегиба оборвана часть листов 403–404 (в месте их сшивания), в результате чего утрачены даже фрагменты текста от 3 до 5 букв на стыке.

          В течение периода своего использования рукопись Евангелия была залита водой, но повреждения не очень серьезные и текст хорошо читается. Большинство повреждений текста связано с тем, что концентрированные чернила, которыми написана рукопись, в некоторых местах «проели» бумагу насквозь, в результате чего возникли дыры с частичной потерей текста (например, на листах 87, 94, 105, 134, 178, 189, 190, 210 и др.). Подобное явление случалось в те времена, так как сохранились даже рецепты писарей, что делать, если чернила «проедают» бумагу166. И все же сквозные дыры в листах Жировичского Евангелия являются нечастым явлением. На большинстве листов концентрированные чернила сильно пропитали бумагу и окрасили ее, что хорошо видно даже с противоположной стороны. Из-за этого создается ощущение коричневой грязи на страницах.

          Во время реставрации был снят полукожаный переплет конца ХІХ – начала ХХ в., остатки которого сегодня хранятся в отдельной папке. Книга была расшита по листам для индивидуальной обработки каждого из них. Сами листы очищены, дополнительно укреплены. Утерянные фрагменты деликатно долиты бумагой подобной фактуры. Среди прочего новой бумажной массой были залиты проколы на месте сшивки листов по линии сгиба. При помощи тонкой и полупрозрачной бумаги осторожно заклеены дыры в тех местах, где чернила насквозь «проели» страницы, а также укреплены незначительно поврежденные листы. Иногда реставрационной бумагой заклеен весь лист, да еще и чрезмерно толстым слоем, от чего он выглядит замыленным, неестественно побеленным, непохожим на другие страницы по своему тону (например, 50/51 об., 56/61 об.). В иных местах точечные латки сделаны непосредственно на самих дырках, но в некоторых местах они все же бросаются в глаза (52 об.). Возможно, именно при реставрации были перепутаны листы в первой тетради (сегодня они хранятся в неправильной последовательности).

    Мемориализация и чествование

         Интерес к Жировичскому Евангелию возродился уже в наше время. Особенно заметным это стало с конца 1980-х гг., когда в белорусском обществе и научной среде все более ярким становилось стремление к осмыслению нашего прошлого, а также происходило восстановление религиозных чувств населения. В такой ситуации Жировичское Евангелие постепенно превращалось в один из символов былого величия отечественной культуры и свидетельство высокой религиозности населения Беларуси в разные времена. К тому же оно символизировало и печальную судьбу многих культурных памятников, вывезенных за пределы Беларуси.

        С тех пор в печати регулярно начали появляться публикации о Жировичском Евангелии. Хотя они были перенасыщены многочисленными ошибками и чаще всего писались на основании вторичных источников без знакомства с оригиналом, однако все же увеличивали общественный интерес к славному книжному памятнику. Имели место даже переговоры о возможности возвращения Евангелия в белорусские собрания, которые проходили как на государственном уровне, так и силами Белорусской Православной Церкви.

         Не сумев достичь успеха в реальном возвращении святыни в Беларусь закрытое акционерное общество «Триоль» инициировало создание копии святыни, которая бы максимально точно повторяла особенности оригинала. Конечной целью подобного воспроизведения было передать данную копию Жировичскому монастырю167. Кроме коллектива фирмы к работе над выполнением копии присоединились художник Петр Драчев с сыном Николаем, которые и выполнили общий объем работ. В качестве научного консультанта выступил доктор В. Шматов. Для воспроизводства был использован черно-белый микрофильм Евангелия, а также цветные ксерокопии некоторых его страниц168 .

         Петру Драчеву понадобилось полтора года напряженной работы, чтобы создать качественную копию старинной рукописи. Ему помог прежний опыт по созданию муляжей редких рукописных и первопечатных книг для различных музеев республики: Туровского, Оршанского, Друцкого, Лавришевского Евангелий, Радзивилловской и Супрасльской летописей, изданий Ф. Скорины, других древних белорусских книг.

         К большому сожалению, на основании полученных из Литвы материалов не удалось абсолютно точно воссоздать вид рукописи: цветопередача, использованные материалы, даже размеры копии довольно существенно отличались от оригинала. Тем не менее большая работа была проведена – и  в апреле 2004 г. красивая художественная копия весом в 7,5 кг, которая демонстрировала все восемь сотен страниц текста, цветные миниатюры, заставки и инициалы, была представлена митрополиту Минскому и Слуцкому Филарету. Результат работы был высоко оценен Синодом Белорусской православной церкви, а в начале мая того же года состоялась торжественная передача Жировичского Евангелия епископу Новогрудскому и Лидскому Гурию на сохранение в Жировичском Успенском мужском монастыре. Там она хранится и сегодня, заняв почетное место в экспозиции церковно-археологического музея Минской духовной семинарии.

         Важные меры по увековечению славного рукописного памятника сделали и его хранители, заслуженно считающие Жировичское Евангелие «одной из наиболее ценных рукописных книг, хранящихся в Литве»169. Рукопись состоит на учете как культурная ценность и даже в 2008 г. включена в Литовский национальный реестр документального наследия ЮНЕСКО «Память мира»170. Силами БВЛАН рукопись была оцифрована и ее электронная копия (в несколько ограниченном качестве) стала доступной для всех желающих на сайте библиотеки.

         Также БВЛАН экспонировала Жировичское Евангелие на выставках, которые проходят в здании библиотеки. Например, в 2007 г. оно демонстрировалось на выставке рукописных и печатных Библий, которую подготовили сотрудники Даля Бикаускене (Dalia Bikauskienė) и Виолетта Радвилиене (Violeta Radvilienė).

         Руководство библиотеки поддержало демонстрацию рукописи на нескольких выставках, которые проходили за пределами организации-хранительницы. Так, в конце 2011 г. в Королевском замке на Вавеле в Кракове (Польша) состоялась выставка «Sapiehowie: kolekcjonerzy i mecenasi» («Сапеги: коллекционеры и меценаты»), организованная совместно учреждениями культуры Польши и Литвы173. Одним из центральных объектов в экспозиции стал фрагмент (несколько листов) Жировичского Евангелия, которое вызвало большой зрительский интерес.

         Сразу после завершения эта же выставка была повторена в Литве – в Вильнюсской картинной галерее (бывшем дворце Ходкевичей). Она имела несколько измененное название – «Kryžiai yra dorybės ženklas, o Strėlė-pergalės… Sapiegos-valstybininkai, meno mecenatai ir kolekcininkai» («Кресты означают добродетель, а стрела – победу… Сапеги – государственные деятели, меценаты и коллекционеры»). Выставка принимала посетителей с 16 февраля по 20 мая 2012 г. и стала одним из главных культурных событий года в Литве. БВЛАН выступила партнером данной выставки и также представила свой ценный экспонат174. По мнению некоторых журналистов, именно Жировичское Евангелие стало «главным раритетом» на выставке.

         Несколько лет назад рукопись была профессионально отсканирована на оборудовании библиотеки. Но поскольку ее электронная версия уже стала доступной широкой общественности, то мы должны отметить, что она не очень точно передает оригинальную цветовую гамму рукописи. К тому же в цифровой копии перепутаны некоторые страницы, а три из них вообще пропущены. Уверен, что это техническая неточность, о которой мы сообщили в библиотеке, будет оперативно исправлена, так как руководство и сотрудники библиотеки очень ответственно работают с древними рукописями, проявляя особый интерес к Жировичскому Евангелию.

         Кроме сказанного выше с целью дополнительной популяризации данного кириллического памятника в литовской среде и раскрытия собственных фондов БВЛАН выпустила красивые открытки с изображением рукописи. На них мы видим разворот с изображением евангелиста Матфея, богато оформленную заставку и начало текста Евангелия от Матфея с чудесным инициалом в его начале.

         Очень приятно, что наши литовские коллеги продолжают работу по изучению и популяризации книжного памятника. Так, на 15 октября 2020 г. БВЛАН была запланирована лекция доктора Андриауса Юркявичюса (Andriaus Jurkevičius) на тему «Сокровище цветных миниатюр – Жировичское Евангелие». Данная лекция с учетом пандемии прошла в формате видеопрезентации и несколько позже – в начале 2021 г. Она была посвящена истории и значению Жировичского Евангелия для культуры ВКЛ, а наибольшее внимание уделено цветным миниатюрам Евангелия, их художественной уникальности. Лекция состоялась в рамках инициативы по созданию на базе данной библиотеки Музея литовской книги и научной мысли «Bibliopolis».

         Последней инициативой, которая реализуется в наши дни, является факсимильное воспроизведение Жировичского Евангелия. В деле возвращения в Беларусь раритетов работа по факсимильному изданию уникальных книжных памятников имеет особое значение, поскольку позволяет создавать качественные копии утраченных или малодоступных памятников письменности. Такое воспроизводство позволяет получить достаточно полное представление не только о содержании книги, но и о внешнем виде ценного документа, включая его размеры, сохранность (потертости и потери пергамента или бумаги, повреждения обложки или переплета, владельческие и другие метки на страницах книг и т. д.).

        Работу в данном направлении уже давно ведет ряд белорусских издательств, научных организаций и библиотек. Наиболее эффективной является совместная работа этих структур при подготовке факсимильных изданий. Именно таким путем на протяжении последних лет были изданы факсимильно такие памятники отечественной сакральной культуры, как Туровское, Полоцкое и Слуцкое Евангелия, Брестская Библия и Житие Ефросинии Полоцкой. Данное издание представляет собой еще один совместный проект, который направлен на воссоздание одного из наиболее ценных рукописных памятников нашего прошлого – Жировичского Евангелия. Этот проект реализован в 2020 г. совместными усилиями Издательского совета Белорусской Православной Церкви, Национальной библиотеки Беларуси и издательства «Медиал».

         Благодаря факсимильному воспроизведению появилась возможность вернуть Жировичское Евангелие в культурное пространство нашего Отечества, сделать его поистине национальным достоянием. Факсимильное издание демонстрирует богатство и древность духовной культуры Беларуси, позволяет познакомиться с этим шедевром самым широким слоям общества.

                                                                       Заключение

         Жировичское Евангелие является одним из наиболее изящных и ценных памятников книжной культуры Беларуси, свидетельством высокого развития православной книжности в XVI в. Совершенство письма и богатство художественного оформления сделали его широко известным произведением отечественной письменности и прославили как бесценную святыню белорусского народа. В то же время данный книжный памятник все еще очень плохо изучен, что послужило причиной для множества ошибок и неточностей (о времени и месте создания рукописи, о первых владельцах, об обстоятельствах ее перемещения в Жировичи, даже о ее размере и художественном оформлении). Мифологизации и тиражированию ошибок способствует вывоз рукописи из Беларуси в середине XIX в., что не позволяет сегодня представить ее в широком общественном контексте.

         По своему содержанию книга представляет собой список Четвероевангелия (Евангелия-тетра) – важнейшей части Нового Завета, самой главной книги для христиан, повествующей о земной жизни и учении Иисуса Христа. Эта книга хранилась в каждой церкви и монастыре, читалась во время богослужений, имелась во многих частных и публичных библиотеках, была одной из самых востребованных в христианском мире.

         Первоначально Жировичское Евангелие имело форму кодекса: текст и иллюстрации были размещены на сшитых листах бумаги большого формата (in-folio), которые были зажаты между деревянными досками переплета. Внешний декор создан благодаря использованию малинового бархата и металлических накладных элементов, следы которых еще были видны в ХІХ в.

         До нашего времени рукопись сохранилась почти полностью: ее общий объем составляет 406 листов, из которых 405 из оригинального состава, а 1 был добавлен позднее (вероятно, в 1620-х гг.). Нумерация листов (фолиация) произведена в XIX в. и имеет пропуски. Первоначально в рукописи были пронумерованы только тетради (кириллические сигнатуры 52 тетрадей). Исходный объем книги мог быть лишь немного большим (вероятно, 408 листов).

         Текст Евангелия переписан на достаточно чистом церковнославянском языке, который соответствовал практике православного богослужения в XVI в. В то же время в языке рукописи присутствуют локальные белорусские особенности: аканье, цеканье, затвердение р. Книга написана хорошим, ровным почерком. Характер письма не меняется, везде он уверенный, высота, наклон и очертания букв равные. Очевидно, этой работой занимался профессиональный и опытный писарь.

         Жировичское Евангелие является одним из самых красивых памятников книжного искусства эпохи Возрождения в Восточной Европе. Наиболее заметными элементами художественного оформления Евангелия выступают торжественные и профессионально выполненные четыре миниатюры, пять заставок и десять инициалов. Общий мажорный тон в них создается благодаря использованию ярких и дорогих красок на минеральной основе (с использованием лазурита, малахита и др.), которыми писали поверх золотой основы. Это заставляло изображения словно светиться изнутри.

         Стилистика художественного оформления рукописного памятника зиждется на древних византийских традициях, имеет общие корни с другими восточно-христианскими книжными и иконографическими памятниками. В своей основе оформление рукописи выполнено в неовизантийском стиле (это особенно заметно в декоре заставок и инициалов). Но в его облике очевидно и западное влияние европейского Ренессанса. Оно не было решающим, не изменило внутреннюю сущность традиционных образов православной книжности. И все же повлияло на рост реализма в изображении персонажей, более разнообразные цветовые решения, усиление торжественного и праздничного настроения образов. Синтез форм восточного и западного искусства также наложился на местную белорусскую культурную традицию, что придавало памятнику еще большее своеобразие. Так или иначе, Жировичское Евангелие было создано в период наибольшего расцвета искусства рукописной книги в Беларуси (XVI в.).

         Существующие гипотезы о происхождении Жировичского Евангелия не находят подтверждения: оно не было создано ни в Бресте, ни в Жировичском скриптории, его не передавал Жировичской церкви митрополит И. Солтан, а также книга не была заказана для местного монастыря канцлером Великого княжества Литовского Л. Сапегой. Скорее всего рукописное Евангелие было написано в 1550–1560-х гг. в  Вильне профессиональными писарями митрополичьей или великокняжеской канцелярий. Оно могло быть заказано магнатами Солтанами и хранилось в одном из их имений (в Шешкинях под Вильной или, что более вероятно, в самих Жировичах). В начале XVII в. имущество Солтанов было выкуплено слонимским подстаростой И. Мелешко, который «как благочестивый христианин, Богу Богово» в 1613 г. передал его (включая Евангелие) в качестве фундуша на основание Жировичского монастыря.

         На страницах Жировичского Евангелия есть две вкладные записи. Первая из них была сделана в  1616 г. на белорусском языке канцлером Л. Сапегой (поэтому рукопись также именуется «Евангелием Сапеги»). Вторая была написана на польском языке в 1623 г. и принадлежит Б. Прецлавской (из Мелешек). Обе записи засвидетельствовали передачу этими людьми различного имущества (но не самого Евангелия) в Жировичский монастырь.

        Начиная с 1610-х гг. рукопись находилась в главном храме Жировичского монастыря – Успенском соборе. Об этом убедительно свидетельствуют многочисленные провененции, в том числе полистная запись: «Сия: // Еv[ан]г[е]лия: // Естъ: // церкви // Жировицкои: // Чину // С[вя]таго: // Васілія: // Велікаго:  // 1763. // Anno: // Подпісана». Книга использовалась в качестве напрестольного Евангелия во время богослужений и была одной из главных святынь монастыря.

         В начале XIX в. Жировичское Евангелие на некоторое время перемещалось в Брест (возможно, при участии известного библиофила М. Бобровского или других членов Брестского капитула). В 1845 г. оно окончательно покинуло Жировичи и вместе с библиотекой Литовской духовной семинарии попало в Вильну. В 1878 г. в составе 40 древних церковнославянских рукописей из этой коллекции оно было передано в Виленскую публичную библиотеку. Здесь рукопись была впервые подробно описана, частично отреставрирована и оформлена в полукожаный переплет. В 1915 г. Жировичское Евангелие было доставлено в Москву, а после Второй мировой войны оно вернулось в Вильну (уже в составе Литовской ССР). Сегодня Жировичское Евангелие бережно хранится в Библиотеке им. Врублевских Литовской академии наук в собрании кириллических рукописей (F19) под номером 32. Актуальное состояние рукописи установилось после проведения реставрационных работ в 1984–1996 гг. Начиная с 1990-х гг. ценный памятник постепенно возвращается в общественное сознание: его все чаще замечают исследователи, фрагменты рукописи несколько раз экспонировались на выставках в Литве и Польше, появились первые сувенирные издания с его изображениями, создана художественная копия раритета, которая экспонируется в Церковно-археологическом музее Минской духовной семинарии в Жировичах. В такой ситуации Жировичское Евангелие начинает выступать в качестве одного из символов отечественной культуры и свидетельства религиозности населения. Факсимильное воспроизведение рукописного памятника позволит возвратить Евангелие в культурное пространство нашей Родины, сделать его поистине национальным достоянием.

              ЖИРОВИЧСКОЕ

              ЕВАНГЕЛИЕ

           ХVI ВЕКА

            Исследования

          THE ŽYROVIČY

           GOSPELS

             OF THE 16TH CENTURY

        Discovery

           Беларуская Праваслаўная Царква

              Нацыянальная бiблiятэка Беларусi

        Медыял

           ЖЫРОВIЦКАЕ

      ЕВАНГЕЛЛЕ

ХVI СТАГОДДЗ

Даследванні

Мiнск Медыял 2021

УДК 091(476.6-22)”15”

  ББК 76.103(4Беи-4Гро)5

Ж94

Рэкамендавана да друку Выдавецкім саветам

Беларускай Праваслаўнай Царквы ИС Б21-101-0001

Аўтары тэксту:

Алесь Суша, Ірына Будзько, Павел Бубноў, Надзежда Марозава

Над выданнем працавалі:

іерэй Алег Кунцэвіч, Алесь Суша, Iгар Вiркоўскi, Ганна Каваленка, Уладзімір Астроўскі,

Наталля Сарока, Андрэй Гапіенка, Юры Новікаў

Пад навуковай рэдакцыяй Алеся Сушы

Рэцэнзенты:

Георгій Галенчанка, Аляксандр Смолік

Ж94             Жыровіцкае Евангелле ХVI стагоддзя : Даследаванні = Жировичское Евангелие ХVI века : Исследования = The Žyrovičy Gospels of the 16th century : Discovery / Беларуская Праваслаўная Царква, Нацыянальная бібліятэка Беларусі, Медыял ; [аўт. тэксту: А. Суша, І. Будзько, Н. Марозава ; пад навук. рэд. А. Сушы]. – Мінск : Медыял, 2021. – 824 с. ISBN 978-985-7229-44-4

              У выданні ўпершыню прадстаўлены вынікі комплекснага навуковага даследавання аднаго з самых прыгожых і каштоўных помнікаў кніжнай культуры Беларусі – Жыровіцкага Евангелля ХVI стагоддзя. Дадзены рукапіс, які з’яўляецца сведчаннем высокага развіцця праваслаўнай кніжнасці нашых продкаў, да нядаўняга часу заставаўся слаба вывучаным, што стварала глебу для шматлікіх памылак і недакладнасцей. Пераадолець іх і адкрыць Жыровіцкае Евангелле як нацыянальную і сусветную каштоўнасць стала мэтай аўтараў дадзенай працы.

ISBN 978-985-7229-44-4                                  © Бубноў П., Суша А., Будзько І., Марозава Н., тэкст,2021

                                                                          © TAA «Медыял», 2021